Cienie zapomnianych przodków

Cienie zapomnianych przodków

Тіні забутих предків

Hucułka, grafika z XIX wieku
Autor	Mychajło Kociubynski
Typ utworu	powieść
Data powstania	1911
Wydanie oryginalne
Język	ukraiński
Data wydania	1912
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1954
Wydawca	Czytelnik
Przekład	Jerzy Jędrzejewicz

Cienie zapomnianych przodków (ukr. Тіні забутих предків, Tini zabutych predkiw) – liryczna powieść Mychajła Kociubynskiego, napisana pod wrażeniem pobytu autora na Huculszczyźnie. Utwór traktowany jest przez badaczy jako poetycki testament Kociubynskiego oraz ukoronowanie jego w pełni dojrzałego kunsztu pisarskiego.

Historia powstania utworu

Do napisania utworu inspirowanego kulturą Hucułów zachęcał Kociubynskiego znany ukraiński etnograf i językoznawca Wołodymyr Hnatiuk, który od 1902 systematycznie wysyłał pisarzowi kolejne materiały naukowe dotyczące tej grupy etnograficznej. Latem 1911 Kociubynski przybył do Krzyworówni, gdzie badał miejscową faunę i florę, zwyczaje, twórczość ludową oraz gwarę Hucułów. W czasie pobytu Kociubynski sporządzał dokładne notatki z poczynionych obserwacji. Huculszczyzna zachwyciła pisarza, który w liście z Krzyworówni do Maksima Gorkiego pisał:

Huculi to bardzo oryginalny lud, o bogatej fantazji i swoistej psychice. Hucuł, niczym poganin zamierzchłych czasów, spędza całe życie aż do śmierci na walce ze złymi duchami, zapełniającymi lasy, góry i wody. Chrystianizm wykorzystał on tylko dla upiększenia swego kultu pogańskiego. Ile tu pięknych podań, baśni, wierzeń, symboli!

Uporządkowywaniem swoich notatek Kociubynski zajął się od razu po powrocie z Krzyworówni do Czernihowa. W liście z 11 sierpnia 1911, skierowanym do Wołodymyra Hnatiuka, pisarz wyjawił, iż zbiera się do pisania utworu na podstawie zebranych materiałów. W kolejnym liście z 23 sierpnia Kociubynski pisał, iż nowy utwór jest już w trakcie pisania. Data zapisana w brudnopisie powieści świadczy o tym, że pierwsza wersja została ukończona 3 października 1911. Wytężona praca nad ostatecznym kształtem utworu trwała do 4 listopada 1911, gdy pisarz w liście do Mohylewskiego wyjawił, iż nadał swojemu utworowi ostateczny kształt.

Utwór wydrukowano po raz pierwszy w 1912, w piśmie „Literaturno-naukowyj wistnyk”.

Opis fabuły

Zakochani w sobie Iwan i Mariczka należą do od dawna zwaśnionych huculskich rodów Palijczuków i Huteniuków. Mariczka jest poetyczną duszą, układa wiersze i wykonuje pieśni, do których Iwan akompaniuje jej na flojarze. Po śmierci ojca Iwan staje przed koniecznością zatrudnienia się w charakterze parobka na połoninie. Do rodzinnej wsi powraca po długim czasie i dowiaduje się o śmierci ukochanej, która tuż po jego wyjeździe zginęła porwana przez nurt Czeremoszu. Zrozpaczony chłopak na sześć lat znika z oczu współmieszkańców, którzy z czasem zaczynają uważać, że Iwan zmarł z żalu po śmierci dziewczyny. Ten jednak żyje, chociaż na granicy obłąkania, wędrując po lasach i żywiąc się tylko tym, co daje mu przyroda.

W końcu po latach następuje powrót chłopaka do wsi, a następnie jego ślub z bogatą gospodynią Pałagną. Żona nie rozumie poetycznego usposobienia Iwana, zdając sobie również sprawę z tego, że mąż jej nie kocha. Kobieta ucieka się do czarów, by przywiązać do siebie męża i sprawić, aby porzucił on ulubione, samotne wędrówki. W trakcie czarodziejskiego rytuału przyłapuje ją sąsiad Jura, z którym Pałagna nawiązuje romans. Jura to w rzeczywistości molfar (czarownik) o nadprzyrodzonych zdolnościach, których nie waha się użyć, by doprowadzić do śmierci Iwana. Chociaż Iwan wie o niewierności Pałagny, jest na to zupełnie obojętny, ponieważ jedyną kobietą, którą nadal kocha, jest nieżyjąca Mariczka. W trakcie jednej z wypraw w góry Iwan nagle słyszy głos swej dawnej miłości. Podążając za nim, spotyka ukochaną pod postacią miawki. Idąc za głosem Mariczki-miawki, Iwan spada w przepaść. Następnego dnia, ledwo żywego, znajdują go pastuchowie. Iwan wkrótce umiera i zostaje pochowany zgodnie z miejscowymi huculskimi zwyczajami (z tańcami i zabawą).

Powieść jako świadectwo folkloru huculskiego

Mychajło Kociubynski odnalazł w folklorze huculskim nie tylko postacie do swego utworu, ale także środki ich artystycznego opracowania. Powieść Kociubynskiego osnuta jest na prastarej huculskiej legendzie, w której pisarz, zdaniem współczesnej mu krytyki, „wskrzesza ducha dawnych przodków”. Wiele wątków folklorystycznych pisarz przerobił i zmodyfikował zgodnie z ideowo-estetyczną koncepcją całokształtu powieści. Zwrotne momenty akcji oparte zostały jednak na bogatym i barwnym materiale folkloru huculskiego. Do motywów mających głęboko folklorystyczny charakter zaliczyć należy zasadniczy dla konstrukcji powieści moment spotkania Iwana z miawką, tradycyjny na Huculszczyżnie kult watahy, kapłana połoniny, „wiecznego ognia” odpędzającego złe moce, epizod zabawy w „zająca” przy łożu śmierci Iwana.

Ekranizacja

Powieść została zekranizowana w 1964, kiedy powstał uważany za arcydzieło film w języku ukraińskim "Cienie zapomnianych przodków" w reżyserii słynnego artysty Siergieja Paradżanowa; film zdobył 28 nagród na międzynarodowych festiwalach filmowych i przysporzył Paradżanowowi światowej sławy.