Cmentarz żydowski w Słubicach
 nr rej. L-622/A z 26 listopada 2013
| |
 Cmentarz żydowski w Słubicach (od lewej macewy: von Podheiza, Theomima i Margaliota) | |
| Poprzednie nazwy |
Judenkirchhof, jüdischer Friedhof Frankfurt (Oder)-Dammvorstadt |
|---|---|
| Państwo | |
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Transportowa, 69-100 Słubice |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie | |
| Stan cmentarza |
nieczynny |
| Data otwarcia |
ok. 1299 |
| Data ostatniego pochówku |
oficjalnie: 11 grudnia 1944, nieoficjalnie: czerwiec 1945 |
| Zarządca | |
Położenie na mapie Słubic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubuskiego  | |
Położenie na mapie powiatu słubickiego  | |
Położenie na mapie gminy Słubice  | |
 52°20′22,32″N 14°35′09,90″E/52,339533 14,586083
| |
Cmentarz żydowski w Słubicach (niem. Judenkirchhof, jüdischer Friedhof Frankfurt (Oder)-Dammvorstadt) – cmentarz żydowski przy ul. Transportowej w Słubicach. Jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Europie (pierwsza pisemna wzmianka o nim znalazła się w uchwale Rady Miejskiej Frankfurtu nad Odrą z 2 lipca 1399). Pochowano tu wielu frankfurckich rabinów, m.in. Josefa ben Meir Theomima, Mendla von Podheiza i Jehudę Lejba Margaliota.
Historia cmentarza[edytuj | edytuj kod]
Okres niemiecki[edytuj | edytuj kod]
Założony przy wschodnim brzegu Odry na prywatnym gruncie rodziny Hokemann. Teren ten przejęło potem miasto. Cmentarz położony na ówczesnych tzw. Wzgórzach Żydowskich (Judenberge) przez stulecia należał do okręgu Kunersdorf – dzisiaj Kunowice.
16 marca 1805 roku gmina żydowska we Frankfurcie nad Odrą wykupiła pod przyszły II sektor cmentarza przylegającą do nekropolii ziemię chłopa Martina Hanschke z Kunowic. Oficjalne otwarcie tej części o powierzchni 10 907 m² nastąpiło w 1868.
Od ok. 1870 roku na jego terenie wznosił się neoromański dom przedpogrzebowy z ocynkowaną kopułą zwieńczoną gwiazdą Dawida. Ogrodnikami cmentarnymi byli kolejno:
- 1870-1900: Heinrich Billerbeck (zm. 1900, ojciec Roberta); zarabiał 150 marek rocznie;
- 1900-1919: Robert Billerbeck (syn Heinricha, ojciec Ottona); zarabiał 200 marek rocznie;
- 1 kwietnia 1919 – 27 maja 1941: Otto Billerbeck (syn Roberta, wnuk Heinricha).
23 października 1897 roku odsłonięto pomnik ku czci frankfurckiego rabina dr. Mosesa Löwenmeiera, wykonany przez kamieniarza C. Schulza i mierzący ok. 2,75 m.
W 1936 roku w późniejszym III sektorze cmentarza rozpoczęto budowę pomnika 17 żołnierzy żydowskich z okresu I wojny światowej, ufundowanego przez Związek Żydowskich Żołnierzy Frontowych z Grupy Landsberg an der Warthe (Gorzów Wlkp.). Oficjalne odsłonięcie pomnika miało miejsce latem 1937 roku (zniszczony w 1938 roku podczas tzw. nocy kryształowej). Otto Billerbeck zdołał ocalić modlitewniki, sztandary i zwoje Tory z frankfurckiej synagogi zakopując je na terenie cmentarza na drugim brzegu Odry (dzisiejsze Słubice). Mimo rozpowszechnianych później opinii nekropolia wcale nie została zdewastowana przez Niemców podczas II wojny światowej.
W 1940 roku w Berlinie przetłumaczono z języka hebrajskiego na niemiecki rejestr cmentarny frankfurckiej gminy żydowskiej, obejmujący okres 1677–1866 i zawierający ok. 1100 wpisów. W 1941 roku pochowano tu 110 osób z obozu pracy w Finkenheerd, które niemal bez wyjątku pochodziły z Łodzi, zaś w 1942 roku teren musiał zostać przekazany pod zarząd Zrzeszenia Żydów w Niemczech z siedzibą w Berlinie.
15 lutego 1944 roku samoloty Royal Air Force zbombardowały cmentarz i uszkodziły m.in. północną ścianę domu przedpogrzebowego oraz niektóre nagrobki, m.in. dra Baswitza i Martina Heydemanna. Tuż za domem przedpogrzebowym powstał spory krater. Ostatni oficjalny pochówek odbył się 11 grudnia 1944 roku, 2 miesiące przed ewakuacją niemieckiej ludności tego terenu.
Okres polski[edytuj | edytuj kod]
Od maja do czerwca 1945 r. na głównej drodze do domu przedpogrzebowego pochowano co najmniej 82 osoby, głównie w okolicy żołnierzy Wehrmachtu oraz Volkssturmu. W okresie powojennym przy aprobacie władz komunistycznych następowała stopniowa dewastacja cmentarza. W 1972 r. podjęto decyzję o jego likwidacji. Decyzją nr 105/72 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z 20 czerwca 1972 r. wyrażono zgodę na przedterminową likwidację cmentarzy żydowskich w Słubicach i Rzepinie.
W uzasadnieniu zawarto nieprawdziwą informację, że ostatni pochówek na tym terenie odbył się w 1936 r. Dalej powoływano się brak opieki nad grobami ze strony osób tu pochowanych oraz na względy estetyczne. Teren po cmentarzu żydowskim w Słubicach nakazano wykorzystać „na urządzenie zieleni miejskiej”. Zastrzeżeń do likwidacji cmentarza nie zgłosiły ani Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, ani też Wydział ds. Wyznań czy Wydział Kultury WRN w Zielonej Górze[1].
W latach 1975–1976 na terenie cmentarza wybudowano „Zajazd Staropolski”, administrowany przez państwowe przedsiębiorstwo Warta Tourist[2]. Podczas prac budowlanych usunięto wszystkie nagrobki, a teren wyrównano spycharką. Na powierzchni 2,4 hektara nie zachował się wtedy ani jeden nagrobek. Macewy wywieziono na wysypisko śmieci oraz do lasu w pobliżu lotniska wojskowego.
W 1985 r. Polska Służba Ochrony Zabytków uznała główną część byłego cmentarza za miejsce historyczne[3]. W 1988 roku Fundacja Rodziny Nissenbaumów przeprowadziła prace porządkowe i ogrodziła część terenu cmentarza. Na początku lat 90. teren sprywatyzowano, a zajazd przekształcono w motel „Eden” z klubem nocnym.
W 1999 r. obchodzono 600. rocznicę pierwszej pisemnej wzmianki na temat cmentarza. Przy tej okazji ufundowano tablicę pamiątkową w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. Polska wersja brzmi: „Uszanuj miejsce wiecznego spoczynku. Cmentarz żydowski założony w XIV wieku. Mieszkańcy miast Frankfurt (Oder) i Słubice 1999”[4]. Klub nocny na cmentarzu żydowskim stał się jednym z tematów podczas wizyty premiera RP Leszka Millera w Stanach Zjednoczonych.
W 2004 r. władze miejskie wykupiły teren od poprzedniego właściciela i pod koniec marca tego samego roku przekazały cmentarz Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Szczecinie. Specjalna uroczystość z tej okazji miała miejsce 4 maja 2004 r., a w niej wzięło udział około 20 rabinów, m.in. rabin Berel Polatsek z Brooklynu, a także Eve Anderesen – dyrektor FODŻ, konsul ambasady USA w Warszawie, burmistrz Słubic Ryszard Bodziacki oraz nadburmistrz Frankfurtu nad Odrą Martin Patzelt[5]. Już 12 grudnia 2004 roku doszło do kolejnej dewastacji cmentarza – kradzież ogrodzenia, jednak ze względu na niewykrycie sprawców śledztwo umorzono[6].
W 2007 r. cmentarz przeszedł na własność Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie i został gruntownie wyremontowany. 15 maja 2008 r. do grobu rabina Theomima przybyli chasydzi z całej Europy, a także ze Stanów Zjednoczonych. W uroczystości upamiętniającej żydowską społeczność miasta udział wzięli m.in. rabin przeworski Raw Leibisch Leiser z Antwerpii, rabin Berel Polatsek z Brooklynu, wicewojewoda lubuski Jan Świrepo, poseł na Sejm Marek Cebula, starosta słubicki Marcin Jabłoński i burmistrz Słubic Ryszard Bodziacki[7].
26 października 2010 r. w bibliotece miejskiej we Frankfurcie nad Odrą odbyła się prezentacja efektów projektu „Wirtualny spacer po cmentarzu żydowskim w Słubicach”, koordynowanego przez dr. Jana Musekampa. 29 czerwca 2011 roku cmentarz odwiedzili zaś członkowie XIII Letniej Akademii Fundacji Bertelsmanna[8]. W 2012 roku ukazała się monografia historii cmentarza, napisana przez lokalnego historyka Eckarda Reißa.
24 czerwca 2013 r. zastępca Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Kamila Domagalska z upoważnienia Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dr Barbary Bielinis-Kopeć zawiadomiła o wszczęciu z urzędu postępowania administracyjnego w sprawie wpisanie cmentarza żydowskiego w Słubicach do rejestru zabytków województwa lubuskiego. 9 lipca miały miejsce oględziny, na które mimo zaproszenia nie przybył żaden przedstawiciel strony właścicielskiej, czyli Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie. Wpisu do rejestru zabytków dokonano decyzją 26 listopada 2013 r.[9][10]
W marcu 2021 r. społecznym opiekunem cmentarza został Roland Semik, społeczny opiekun zabytków powiatu słubickiego[11]. Gościł on m.in. Lubuską Wojewódzką Konserwator Zabytków[12] i doprowadził do odzyskania zabytkowej umywalki do rytualnego mycia rąk, odnalezionej na posesji jednego z zakładów kamieniarskich w Drzecinie[13][14].
Niektórzy pochowani na cmentarzu[edytuj | edytuj kod]
| Nazwiska A-La | Nazwiska Le-Z |
|---|---|
| Aron (?) (rabin, zm. 1721) | Noa Levÿ (ur. 1803, zm. 1828) |
| David (?) (rabin, zm. 1777) | Paul Lewin (żołnierz I w.ś., ur. 13.01.1891, zm. 23.10.1916) |
| Leib/ Löb (?) (rabin, zm. 1766) | Julius Markus Liepman |
| Berthold Angerthal (żołnierz I w.ś., ur. 09.05.1891, zm. 03.07.1916) | Mindel Liepmann (zm. 10.05.1782) |
| dr Baswitz (?) | dr Moses Löwenmeier (rabin, ur. 23.09.1823, zm. 17.02.1893) |
| Herz Beer (członek zarządu gminy, zm. 10.10.1811) | Solkind ben Chaim Löwenstein (zm. 1831) |
| Julius Biram (żołnierz I w.ś., ur. 04.11.1881, zm. 05.07.1916) | Leopold Lüttge (żołnierz I w.ś., ur. 24.02.1877, zm. 10.01.1915) |
| Wolf ben Itzak Brasch (zm. 22.01.1792) | Sara Man (córka Menachem Prägera, zm. 10.06.1822) |
| Herz A. Braun (zarząd Związku Dobroczynnego, zm. 10.02.1832) | dr Hermann Marcus (lekarz internista, ostatni oficjalnie pochowany 11.12.1944) |
| Berthold Cohn (żołnierz I w.ś., ur. 03.03.1876, zm. 04.10.1918) | Jehuda Leib Margaliot (rabin, syn rabina Aszera Seliga, zm. 1811) |
| Max Cohn (żołnierz I w.ś., ur. 07.06.1897, zm. 05.04.1918) | Eugen Mende (ur. 29.01.1849, zm. 12.02.1885) |
| Therese David, z domu Reiss (ur. 24.01.1823, zm. 25.05.1873) | Fritz Meyerheim (żołnierz I w.ś., ur. 16.11.1886, zm. 12.10.1918) |
| Alfred Fain (żołnierz I w.ś., ur. 27.03.1896, zm. 04.08.1917) | Martin Miedzwinski (żołnierz I w.ś.) |
| Moshe Fränkel (zarząd Związku Dobroczynnego, zm. 10.08.1829) | Abraham Moses ben Tewele Nathorff (zm. 22.11.1857) |
| Georg Fürst (ur. 02.08.1874, zm. 28.04.1934) | Mendel von Podheiz (rabin, zm. 1791) |
| Jenny Fürst (ur. 07.05.1853, zm. 15.09.1931) | Salomon (Szlomo) Pollack (zm. 29.03.1786) |
| Julius Fürst (ur. 15.02.1844, zm. 04.05.1907) | Esther Präger (córka Hirsza Prägera, zm. 21.06.1819) |
| Paul Gerber (żołnierz I w.ś., ur. 08.01.1881, zm. 07.08.1915) | Mordechai Präger (przew. Sądu Rabinackiego, syn Josepha Kneplessa, zm. 24.02.1808) |
| Clara Graff, z domu Levy (ur. 15.01.1839, zm. 22.05.1899) | Salman ben Jaakow Prausnitz (zm. 1828) |
| dr Max Graff (lekarz, ur. 29.06.1839, zm. 11.11.1921) | Efraim ben Wolf Preßburg (zm. 27.02.1782) |
| Walter Heilborn (żołnierz I w.ś., ur. 02.02.1891, zm. 09.01.1915) | Chaje Ries (zm. 08.07.1804) |
| Aron Levi Heller (rabin, mąż Mirls, ojciec Mosesa, zm. 1693) | Mordechai ben Jehoschua Rosenberg (zm. 21.11.1848) |
| Mirls Heller (żona rabina Arona, matka rabina Mosesa) | Johanna Ruben, z domu Seelig (zm. 04.01.1923) |
| Moses Levi Heller (rabin, syn Arona i Mirls, zm. 1702) | Arnhold Salig (żołnierz I w.ś., ur. 07.02.1890, zm. 12.05.1915) |
| Martin Heydemann | Therese Samuel, z domu Levy (ur. 27.12.1856, zm. 19.09.1924) |
| Zwi Hirsch (wicerabin, zm. 1838) | Sara Schermeisel (zm. 18.12.1799) |
| Mosche ben Jischai Horwitzky (zm. 07.06.1836) | Max Schlesinger (żołnierz I w.ś., ur. 22.05.1877, zm. 01.08.1916) |
| Elia ben Jeschaja Hurwitz (zm. 1809) | Meir ben David Schnattich (zm. 26.09.1850) |
| dr Emil Kahnemann (z-ca zarządu gminy, ur. 04.10.1871, zm. 18.02.1930) | Georg Schüler (żołnierz I w.ś., ur. 12.11.1879, zm. 06.11.1917) |
| Arthur Kaiser (żołnierz I w.ś., ur. 04.02.1887, zm. 10.11.1914) | Jacob Simon (kupiec, 1818-1880) |
| Rodisch Kargauer (zm. 1830) | Gerschon ben Jischai Springer (zm. 1835) |
| Felix Laband (żołnierz I w.ś., ur. 30.06.1895, zm. 09.09.1917) | Josef ben Meir Theomim (rabin, zm. 1792) |
| Noach Landsberg (zm. 1825) | Kela Wörlitz (córka Natego Wörlitza, zm. 03.05.1826) |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Skan dokumentu w serwisie Wirtualny Sztetl.
- ↑ Pielgrzymka na Żydowską Górę (2008).
- ↑ Beata Bielecka: Cmentarz żydowski w Słubicach ma ponad 600 lat i jest jednym z najstarszych w Europie Środkowej.
- ↑ W rzeczywistości powinno być: wzmiankowany w XIV wieku, bo założenie nekropolii nastąpiło przynajmniej w wieku XIII.
- ↑ Beata Bielecka: Co dalej z cmentarzem żydowskim w Słubicach?
- ↑ Kradzież części ogrodzenia na cmentarzu żydowskim w Słubicach.
- ↑ Dietrich Schröder: Gebet für einen großen Rabbiner, w: Märkische Oderzeitung z 16.05.2008.
- ↑ Roland Semik: Dzięki Fundacji Bertelsmanna poznają historię cmentarza żydowskiego w Słubicach. slubice.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-22)]..
- ↑ Cmentarz żydowski w rejestrze zabytków [online], wiara.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
- ↑ Cmentarz żydowski w Słubicach wpisany do rejestru zabytków (04.02.2014).
- ↑ Będzie można zwiedzać zabytkowy cmentarz żydowski w Słubicach | dzieje.pl - Historia Polski [online], dzieje.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
- ↑ https://www.lwkz.pl/web/item/show/id/1971
- ↑ https://gazetalubuska.pl/w-drzecinie-natrafiono-na-unikatowy-zabytek-trafi-na-cmentarz-zydowski-w-slubicach/ar/c1-15772926
- ↑ Umywalka do rytualnej ablucji wraca na cmentarz żydowski | JEWISH.PL [online], jewish.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Dariusz Barański: Rabini na grobie rabbiego Teomina w Słubicach, Gazeta Wyborcza Górzów Wielkopolski, 22.04.2002.
- Dariusz Barański: Uroczystości na cmentarzu żydowskim w Słubicach, Gazeta Wyborcza Gorzów Wielkopolski, 04.05.2004.
- Beata Bielecka: Cmentarz żydowski w Słubicach ma ponad 600 lat i jest jednym z najstarszych w Europie Środkowej, Gazeta Lubuska, 21.08.2009.
- Beata Bielecka: Co dalej z cmentarzem żydowskim w Słubicach?, Gazeta Lubuska, 05.05.2009.
- Maciej Borkowski/ Andrzej Kirmiel/ Tamara Włodarczyk: Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2008, s. 82–85.
- Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 98.
- Walter Hausdorf, Siegrid Noack, Słubice – Ulice, drogi i place a ich rozwój historyczny, we: Frankfurter Jahrbuch 2005, ISBN 3-933416-61-2.
- Ulrich Knefelkamp, Siegfried Griesa (red.): Frankfurt an der Oder 1253-2003, Verlag für Wissenschaft und Forschung, Berlin 2003.
- Ralf Loock: Buch zum Jüdischen Friedhof gefunden, w: Märkische Oderzeitung z 02.05.2009.
- Sebastian Preiss/ Uta Hengelhaupt/ Sylwia Groblica/ Almut Wille/ Dominik Oramus: Słubice. Historia – topografia – rozwój, Słubice 2003.
- Eckard Reiß, Magdalena Abraham-Diefenbach (red.): Makom tow – dobre miejsce. O cmentarzu żydowskim w Słubicach i Frankfurcie nad Odrą, Vergangenheits Verlag, Berlin 2012.
- Mikołaj Rozen: Żydzi w Szczecinie, seminarium „Żydzi na polsko-niemieckim pograniczu – po śladach” w Groß Neuendorf, 17.06.2007.
- Dietrich Schröder: Gebet für einen großen Rabbiner, w: Märkische Oderzeitung z 16.05.2008.
- Dietrich Schröder: Theomims Wunderkraft, w: Märkische Oderzeitung z 17/18.03.2012, Journal, s. 1.