Czopek (farmaceutyka)

Czopki o masie 1 g, 2 g i 3 g

Czopek (łac. suppositorium) – stała postać leku przeznaczona do stosowania doodbytniczego, dopochwowego lub docewkowego.

Terminu „czopki” używa się głównie w odniesieniu do leków doodbytniczych. Leki dopochwowe częściej są nazywane globulkami (łac. globuli vaginales, ovula vaginalia, suppositoria vaginalia), a docewkowe – pręcikami (łac. baccili medicati, stylli).

Czopek składa się z substancji leczniczej rozpuszczonej lub zawieszonej w tak zwanym podłożu czopkowym. Czopki mogą działać miejscowo, tylko na odbytnicę (np. czopki glicerynowe), lub uwalniać substancję leczniczą do krążenia ogólnego (np. czopki z paracetamolem).

Czopki jako postać leku były sporządzane już w czasach starożytnych (w Egipcie, Mezopotamii, Grecji). Obecnie użycie czopków jest bardzo zróżnicowane: w niektórych krajach (np. Francji) w postaci czopków podaje się wiele leków (w tym przeciwkaszlowe), a w innych (np. Wielkiej Brytanii) ta droga podawania leków jest uważana za nieestetyczną i rzadko wykorzystywana.

Zalety i wady czopków

Zalety:

• Podanie leku drogą inną niż doustna częściowo eliminuje efekt pierwszego przejścia przez wątrobę. Lek uwolniony z czopka wchłania się przez błonę śluzową odbytnicy i drogą żyły brzusznej środkowej i górnej trafia od razu do krążenia ogólnego – zwiększa to jego biodostępność w przypadku wolniejszego metabolizmu.
• Jest to sposób bezpiecznego podania leku drażniącego przewód pokarmowy lub nietrwałego w środowisku kwasu żołądkowego.
• Lek można podać pacjentom nieprzytomnym, wymiotującym i innym, u których przyjęcie doustne jest niemożliwe lub niewskazane.
• Czopek daje możliwość miejscowego działania na odbytnicę.

Wady:

• Różna szybkość wchłaniania leku (zależna częściowo od formy podania).
• Możliwe jest nierównomierne rozmieszczenie substancji czynnej w czopku wynikające z opadania leku na dno czopków w trakcie procesu produkcyjnego (jednak z nierównomiernym rozłożeniem leku w czopkach mamy do czynienia tylko w czopkach wadliwie wykonanych).
• Dla niektórych pacjentów, na przykład z niesprawnymi palcami rąk, aplikacja czopka może być trudna.
• Czopki są wrażliwe na temperaturę (w cieple ulegają deformacji, która uniemożliwia aplikację).

Metody sporządzania czopków

Metoda ręczna

Jest to metoda stosowana wyłącznie w recepturze aptecznej. Polega na rozcieraniu substancji stałych mających się znaleźć w czopku razem z podłożem i następnie formowaniu z powstałej masy czopków. Jeśli lek jest rozpuszczalny w wodzie, najpierw się go rozpuszcza, a potem włącza do podłoża.

Metoda wytłaczania w czopkarce

Stosowana jest zarówno w aptekach, jak i w przemyśle (rzadziej). Nadaje się wyłącznie do produkcji czopków na podłożach lipofilowych.

Produkcja czopków w czopkarce polega na wymieszaniu wszystkich składników czopka (z odpowiednim nadmiarem podłoża) i umieszczeniu mieszaniny w komorze czopkarki. Następnie za pomocą tłoka wyciska się czopki przez odpowiednią formę.

Metoda wylewania

Wytwarzanie czopków metodą wylewania (forma metalowa)

Jest to metoda powszechnie wykorzystywana przez przemysł farmaceutyczny. Stosuje się ją również w recepturze aptecznej.

Polega na stopieniu podłoża (w przypadku podłoży lipofilowych) lub rozpuszczeniu substancji żelujących w wodzie, z utworzeniem roztworu (w przypadku podłoży hydrofilowych) i następnie połączeniu podłoża z substancją leczniczą. Mieszaninę wylewa się do formy i pozostawia do zastygnięcia. Można używać form metalowych, które są wielokrotnego użytku, lub form plastikowych, które stają się jednocześnie opakowaniem dla czopków.

W metodzie tej ważne jest zastosowanie jako podłoża substancji o wysokiej lepkości (lub dodanie substancji zwiększających lepkość), aby substancja czynna nie opadała na dno. Zaletą tej metody jest otrzymywanie czopków o wysokiej czystości mikrobiologicznej oraz o estetycznym i jednolitym dla wszystkich czopków kształcie.

Podłoża do czopków

Podłoża czopkowe są substancjami, lub mieszaninami substancji, stanowiącymi środowisko, w którym umieszcza się substancję leczniczą. Ich zadaniem jest nadawanie czopkom odpowiedniego kształtu i właściwości, w związku z czym muszą wykazywać pewne cechy.

Podłoża czopkowe nie mogą się topić w temperaturze pokojowej, ale jednocześnie muszą wykazywać małą różnicę w temperaturze topnienia i krzepnięcia (topnieć lekko ogrzane i krzepnąć szybko w temperaturze pokojowej). Muszą wykazywać lepkość zapewniającą równomierne rozmieszczenie substancji leczniczej i zapobiegającą jej opadaniu na dno podczas procesu technologicznego. Podłoża powinny wykazywać zjawisko kontrakcji, czyli zmniejszać swoją objętość w czasie krzepnięcia. Cecha ta jest szczególnie korzystna w produkcji czopków metodą wylewania z wykorzystaniem form wielokrotnego użytku: czopki zmniejszające się podczas krzepnięcia można łatwo wyjąć z formy bez ich uszkadzania. Dobrej jakości podłoża czopkowe powinny ponadto posiadać dobre właściwości emulgujące, wysoką trwałość na powietrzu i świetle oraz nie powinny drażnić błony śluzowej odbytnicy (chyba że jest to korzystne ze względów leczniczych).

Podział podłoży

• Podłoża lipofilowe, nierozpuszczalne w wodzie. Podłoża lipofilne topią się w temperaturze ciała (35–37 °C) i w ten sposób uwalniają substancję czynną. Do grupy tej zalicza się następujące substancje:
  • glicerydy naturalne
    • masło kakaowe
    • olej arachidowy
  • glicerydy syntetyczne zawierające obok trójglicerydów jedno- i dwuglicerydy kwasów: stearynowego, mirystynowego, palmitynowego. Tworzą emulsje typu woda–olej; najczęściej wykazują kontrakcję; są stosunkowo trwałe i mają małą rozpiętość między temperaturą topnienia i krzepnięcia. Ich główną wadą jest łamliwość. Przykłady:
    • witepsol
    • massa estarinum
    • Adeps solidus
• podłoża hydrofilne, rozpuszczalne w wodzie. Podłoża hydrofilowe uwalniają lek po rozpuszczeniu się w wydzielinie, obecnej w miejscu stosowania. Niektóre podłoża są higroskopijne (adsorbują wodę na swojej powierzchni), co może wywoływać objawy podrażnienia lub bolesność stosowania. W przypadku tego typu czopków zaleca się ich zwilżenie małą ilością wody przed zastosowaniem.
  • podłoża żelatynowo-glicerolowe – stanowią mieszaninę żelatyny, wody i glicerolu w proporcji żelatyna:woda:glicerol wynoszącej 15:15:70. Podłoże takie może służyć wyłącznie do formowania czopków metodą wylewania, ponadto jest nietrwałe i wymaga dodatku środków konserwujących.
  • makrogole (PEG) – jako podłoża czopkowe stosuje się mieszaninę polimerów o masach od 400 do 6000. Konsystencja zależy od proporcji składników: im więcej cząsteczek ciężkich, tym mniej płynne podłoże. Wszystkie mieszaniny używane jako podłoża topnieją w temperaturze wyższej od 40 °C. Są higroskopijne, trwałe, odporne na temperaturę i dobrze rozpuszczają wiele substancji leczniczych.

Jakość czopków

Do określenia jakości czopków służą badania ich dostępności farmaceutycznej.

Aby substancja czynna mogła się wchłonąć do krążenia, musi najpierw uwolnić się z podłoża czopkowego i rozpuścić w otaczającym czopek płynie. Pierwszym etapem uwalniania jest deformacja czopka. Całkowity czas deformacji czopków na podłożu lipofilowym (czyli czas ich topnienia) nie powinien przekraczać 15 minut w temperaturze 37 °C. Czopki wykonane na podłożu hydrofilowym powinny ulegać deformacji w ciągu maksymalnie 60 minut.

Na dostępność farmaceutyczną czopków wpływają:

• rodzaj podłoża i szybkość jego deformacji
• rozpuszczalność substancji leczniczej – im większa rozpuszczalność tym szybsze uwalnianie
• stopień rozdrobnienia substancji leczniczej – im większy tym szybsze uwalnianie
• współczynnik podziału olej–woda
• zastosowane substancje pomocnicze – na przykład związki powierzchniowo czynne zwiększają i przyśpieszają uwalnianie
• przenikalność substancji leczniczej przez błony biologiczne.

Ważnym parametrem charakteryzującym jakość czopków jest również dostępność biologiczna, oddająca jeszcze lepiej niż dostępność farmaceutyczna przydatność czopków w terapii.

Innym wyznacznikiem jakości czopków jest ich czystość mikrobiologiczna. Czopki doodbytnicze, jako leki przeznaczone do jam ciała, powinny spełniać wymagania czystości:

• nie więcej niż 1000 bakterii i 100 grzybów w jednym gramie leku
• nieobecność gronkowca złocistego
• nie więcej niż 100 enterobakterii i innych pałeczek Gram-ujemnych w jednym gramie leku.

W globulkach dopochwowych wymagania czystości mikrobiologicznej są takie jak dla czopków doodbytniczych i dodatkowo wymaga się, aby leki te były wolne od bakterii Pseudomonas aeruginosa i Escherichia coli.

Bibliografia

• Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2003, ISBN 83-200-2847-7

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.