Dzielżan jesienny

Dzielżan jesienny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	dzielżan
Gatunek	dzielżan jesienny
	Nazwa systematyczna
	Helenium autumnale L.; Sp. Pl.: 886 (1753)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dzielżan jesienny (Helenium autumnale L.) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Występuje w naturze na rozległym obszarze Ameryki Północnej – na północy od Terytoriów Północno-Zachodnich w Kanadzie po Kalifornię, Teksas i Florydę na południu^[3]^[4]. Uprawiany jest jako roślina ozdobna, ceniona ze względu na długotrwałe kwitnienie^[5]. W niektórych krajach Europy i Azji notowany jest jako dziczejący^[3]. W Polsce ma status niezadomowionego efemerofita – w naturze obserwowany jest sporadycznie i tylko przejściowo^[6]^[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Roślina zielna o prosto wzniesionych, pojedynczych pędach, rozgałęziających się w górnej części i osiągających zwykle od 50 do 130 cm wysokości^[4]. Łodyga jest tęga^[5], mocno oskrzydlona, owłosiona mniej lub bardziej (zawsze mocniej w dolnej części)^[4].

Liście: Skrętoległe, niezbyt liczne, siedzące (zbiegające nasadami w skrzydełka)^[5], w różnym stopniu owłosione, zwykle znacznie^[4]. Liście są lancetowate do eliptycznych, nieco węższe w dolnej i górnej części pędu, szersze w części środkowej. Liście dolne więdną w czasie kwitnienia, czasem są klapowane lub całobrzegie, wyższe są całobrzegie lub ząbkowanych^[4]. Blaszka na końcu jest zaostrzona. Liście osiągają od 3 do 12 cm długości^[5].

Kwiaty: Zebrane w koszyczki, a te w liczbie od kilku do kilkudziesięciu (czasem ponad 100)^[4] w baldachogrona na szczycie pędu^[5]. Szypułki koszyczków są mniej lub bardziej owłosione i osiągają 3–10 cm długości^[4]. Koszyczki osiągają 5 cm średnicy. Okrywa koszyczków jest półkulista do kulistej^[5], o średnicy do 2 cm^[4]. Listki okrywy są lancetowate do szydlastych, osiągają 0,5 cm długości^[5] i są owłosione^[4]. Intensywnie żółte, żeńskie kwiaty języczkowate na brzegu koszyczka występują w liczbie od 8 do 21, języczki są klinowate (rozszerzone na szczycie), na wierzchołku z trzema łatkami, osiągają do 12 mm długości^[5]. W środkowej części koszyczka znajduje się kilkaset rurkowatych kwiatów obupłciowych, o koronach żółtych do żółtobrązowych^[4], o łatkach omszonych^[5].

Owoce: Niełupki do 2 mm długości, słabiej lub mocniej^[4], przylegająco owłosione^[5]. Łuski puchu kielichowego całobrzegie, ościste, do 1,5 mm długości^[4].
Gatunki podobne: Najbardziej podobny jest Helenium virginicum różniący się trwałymi w czasie kwitnienia liśćmi w dolnej części pędu i zwykle całobrzegimi liśćmi w środkowej części pędu^[8]. Z gatunków uprawianych w Europie Środkowej dzielżan Bigelowa H. bigelowii różni się niższymi (do 90 cm), słabiej rozgałęzionymi pędami, z dłuższymi (10–30 cm) i słabo owłosionymi szypułami koszyczków; dzielżan kręty H. flexuosum ma liście całobrzegie, wzniesione liście i nieco jajowato wydłużoną okrywę koszyczków^[5]^[8]; dzielżan Hoopesa H. hoopesii ma niskie, nieoskrzydlone pędy (do 60 cm)^[9].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Bylina kwitnąca od lipca do października^[4]^[5], czasem do listopada^[4]. W naturze rośnie nad wodami (strumieniami, rowami, jeziorami), na przydrożach i skrajach pól, na obszarach górskich sięgając do 2600 m n.p.m.^[4]

Zastosowanie i uprawa[edytuj | edytuj kod]

Roślina uprawiana w rabatach bylinowych jako ozdobna dla efektownych kwiatostanów i długotrwałości kwitnienia w ciągu niemal całego lata i do jesieni^[5]. Kwiatostany nadają się także jako kwiaty cięte^[9]. Liczne odmiany ozdobne mieszańcowego pochodzenia określane są zbiorowo jako dzielżan ogrodowy H. ×hybridum^[5] (w większości wywodzą się one od dzielżana jesiennego)^[9]. Kwiaty są miododajne^[9].

Dzielżany rozmnaża się z nasion lub przez podział roślin^[5], wykonywany zimą i wczesną wiosną. Wiosną można też ukorzeniać sadzonki wierzchołkowe. Rośliny te wymagają gleb dość żyznych, niezbyt suchych i miejsc nasłonecznionych. Ze względu na wyjaławianie gleby powinny być przenoszone po kilku latach uprawy na nowe stanowisko^[9].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-08-29] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-08-29] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Helenium autumnale L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-08-29].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Helenium autumnale Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-29].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka, 2011, s. 428. ISBN 978-83-7506-845-0.
↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 133. ISBN 978-83-62940-34-9.
↑ LucjanL. Rutkowski LucjanL., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, wyd. drugie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 476, ISBN 978-83-01-14342-8 .
↑ ^a ^b Mark W. Bierner: Helenium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-29].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e JacekJ. Marcinkowski JacekJ., Byliny ogrodowe : produkcja i zastosowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, [cop. 2002], s. 237, ISBN 83-09-01751-0, OCLC 749557572 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-08-29] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-08-29] (ang.).

[powo-3] Helenium autumnale L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-08-29].

[america-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Helenium autumnale Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-29].

[grabowska-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka, 2011, s. 428. ISBN 978-83-7506-845-0.

[obce-6] B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 133. ISBN 978-83-62940-34-9.

[klucz-7] LucjanL. Rutkowski LucjanL., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, wyd. drugie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 476, ISBN 978-83-01-14342-8 .

[bier-8] Mark W. Bierner: Helenium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-29].

[marcin-9] JacekJ. Marcinkowski JacekJ., Byliny ogrodowe : produkcja i zastosowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, [cop. 2002], s. 237, ISBN 83-09-01751-0, OCLC 749557572 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]