Dziewięćsił

Dziewięćsił
	; Dziewięćsił bezłodygowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	dziewięćsił
	Nazwa systematyczna
	Carlina L.; Sp. Pl. 828. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Carlina vulgaris L.
Synonimy
	Athamus Neck.; Carlowizia Moench; Chromatolepis Dulac; Lyrolepis Rech.f.; Mitina Adans.;
	Athamus Neck.; Carlowizia Moench; Chromatolepis Dulac; Lyrolepis Rech.f.; Mitina Adans.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Dziewięćsił (Carlina L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 30 gatunków^[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rosną 4 lub 5 gatunków.

Naukowa nazwa rodzajowa upamiętnia Karola V Habsburga (1500–1558)^[5].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (brak przedstawicieli na Islandii), położone nad Morzem Śródziemnym kraje północnej Afryki oraz Azję Zachodnią po Iran, zachodnie krańce Chin i Syberię^[4]. Największe zróżnicowanie gatunkowe rodzaju znajduje się w obszarze śródziemnomorskim i w Europie Środkowej^[6], w rejonie Kaukazu i dalej na wschód rośnie tylko jeden gatunek – dziewięćsił długolistny C. biebersteinii^[6]^[7]. Na Wyspach Kanaryjskich rosną cztery gatunki^[8]. Dziewięćsił pospolity C. vulgaris rośnie jako gatunek introdukowany w Ameryce Północnej^[4]^[5].

W Polsce rośnie (wszystkie jako rośliny rodzime), w zależności od ujęcia systematycznego, pięć gatunków^[9] lub cztery (w tym ujęciu jeden w dwóch podgatunkach)^[4].

Gatunki flory Polski^[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[4]

dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L.
dziewięćsił długolistny Carlina longifolia Rchb. ≡ Carlina biebersteinii subsp. biebersteinii
dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Rchb. ≡ Carlina acanthifolia subsp. utzka (Hacq.) Meusel & Kästner
dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris L.
dziewięćsił pośredni Carlina intermedia Schur ≡ Carlina biebersteinii subsp. brevibracteata (Andrae) K.Werner

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Rośliny roczne i byliny, w tym z pędami drewniejącymi u nasady (półkrzewami)^[6], osiągające do 80 cm wysokości, z pędami wzniesionymi lub płożącymi, pojedynczymi lub rozgałęziającymi się na całej długości lub tylko w górze pędu^[5], czasem silnie skróconymi^[10]. Z korzeniem palowym^[7].
Liście: Skupione w rozetę przyziemną lub wyrastające wzdłuż łodygi, siedzące lub ogonkowe^[5], zwykle kolczaste^[6], ząbkowane lub wcinane w różnym stopniu pierzasto^[10].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki tworzące się pojedynczo na szczytach pędów lub po kilka w baldachogronach^[5], często okazałe^[10]. Okrywa koszyczków talerzykowata do szeroko dzwonkowatej, okryta licznymi, ułożonymi w wielu szeregach listkami^[10]. Zewnętrzne listki okrywy są podobne do liści, środkowe są silnie kolczaste, z kolcami skierowanymi w różnych kierunkach, wewnętrzne są równowąsko lancetowate, pozbawione kolców, białawe, żółte lub purpurowe. Dno kwiatostanu pokryte licznymi plewinkami, u nasady rurkowatymi, w górze silnie podzielonymi na wiele łatek. Wszystkie kwiaty jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, na szczycie z 5^[10], białawymi, żółtymi, różowymi lub fioletowymi łatkami^[6]. Pręciki z pylnikami na dole z ostrym końcem i kępką włosków. Szyjka słupka zwieńczona słabo rozwidlonym, zgrubiałym i owłosionym znamieniem^[10].
Owoce: Niełupki walcowate, przylegająco owłosione, z jednoszeregowym puchem kielichowym złożonym z pierzastych włosków^[10], u nasady zrośniętych w 3–10 grup^[5].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w jej obrębie klasyfikowany do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carlininae^[11].

Wykaz gatunków^[4]

Carlina acanthifolia All. – dziewięćsił akantolistny^[12]
Carlina acaulis L. – dziewięćsił bezłodygowy
Carlina atlantica Pomel
Carlina × bakariensis E.Mayer
Carlina barnebiana B.L.Burtt & P.H.Davis
Carlina biebersteinii Bernh. ex Hornem. – dziewięćsił długolistny
Carlina brachylepis (Batt.) Meusel & A.Kástner
Carlina canariensis Pit.
Carlina corymbosa L. – dziewięćsił baldachogroniasty^[13]
Carlina curetum Heldr.
Carlina diae (Rech.f.) Meusel & A.Kástner
Carlina falcata Svent.
Carlina frigida Boiss. & Heldr.
Carlina graeca Heldr. & Sart.
Carlina guittonneaui Dobignard
Carlina hispanica Lam.
Carlina involucrata Poir.
Carlina kurdica Meusel & A.Kástner
Carlina lanata L.
Carlina libanotica Boiss.
Carlina nebrodensis Guss. ex DC.
Carlina oligocephala Boiss. & Kotschy
Carlina pygmaea Holmboe
Carlina racemosa L.
Carlina salicifolia (L.f.) Cav.
Carlina sicula Ten.
Carlina sitiensis Rech.f.
Carlina texedae Marrero Rodr.
Carlina tragacanthifolia Klatt
Carlina × vayredae Gaut.
Carlina vulgaris L. – dziewięćsił pospolity
Carlina xeranthemoides L.f.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Carlina L.. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Carlina L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Carlina Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 126. ISBN 978-3-540-31050-1.
↑ ^a ^b Carlina Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
↑ Carlina. [w:] Flora Vascular de Canarias [on-line]. [dostęp 2022-05-20].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 94-95.
↑ Genus Carlina L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-20].
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 50. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[ing-3] Carlina L.. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-20].

[powo-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Carlina L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-20].

[america-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Carlina Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].

[kubitzki-6] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 126. ISBN 978-3-540-31050-1.

[china-7] Carlina Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].

[8] Carlina. [w:] Flora Vascular de Canarias [on-line]. [dostęp 2022-05-20].

[checklist-9] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[flora-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 94-95.

[grin-11] Genus Carlina L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-20].

[12] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[gawrys-13] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 50. ISBN 978-83-925110-5-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]