Kaukaz (region)

Kaukaz – region na pograniczu Europy i Azji pomiędzy Morzem Czarnym, a Kaspijskim wokół gór Kaukaz. Od północy graniczy z europejską częścią Rosji, od południa, w zależności od przyjmowanego podziału, z Bliskim Wschodem albo z Azją Zachodnią (Przednią).
Zasięg regionu[edytuj | edytuj kod]
Granice Kaukazu rozumianego jako region polityczny i historyczny są przyjmowane siłą tradycji, nie są zaś oparte na jednolitych kryteriach fizycznogeograficznych ani politycznych. W szczególności region Kaukazu nie pokrywa się z megaregionem fizycznogeograficznym Krymu i Kaukazu w Europie Wschodniej.
Tradycyjnie przyjmuje się, że południową granicę tak rozumianego Kaukazu stanowią granice Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu z Turcją i z Iranem (wcześniej była to granica ZSRR, a jeszcze wcześniej carskiej Rosji). W ten sposób do Kaukazu zalicza się między innymi północno-wschodni skrawek Wyżyny Armeńskiej, która bezsprzecznie należy już do Azji.
Północna granica tak rozumianego Kaukazu nie jest jednoznacznie ustalona. W geografii sowieckiej przyjmowano, że jest nią geograficzna granica Kaukazu – Obniżenie Kumsko-Manyckie. To jednak włącza w obręb Kaukazu równinne regiony zamieszkałe wyłącznie przez ludność słowiańską, w szczególności Kubań, niemające pod względem kulturowym nic wspólnego z górami Kaukazu. Na pewno jednak do Kaukazu należą położone na północ od głównego grzbietu Kaukazu autonomiczne republiki górali kaukaskich.
Tak więc Kaukaz pod względem politycznym obejmuje:
- Republikę Gruzji,
- Republikę Armenii,
- Republikę Azerbejdżanu,
- południowy skrawek Federacji Rosyjskiej:
Kaukaz jako region polityczno-historyczny dzieli się na dwie części: Kaukaz Północny i Kaukaz Południowy. Granicą tych części jest główny łańcuch Kaukazu, a ściślej rzecz biorąc – biegnąca nim południowa granica Federacji Rosyjskiej. (Linie te się nie pokrywają: skrawek Azerbejdżanu z miastem Kuba leży na północ od głównego łańcucha, a część rosyjskiego Kraju Krasnodarskiego – na południe od niego.) Tak więc polityczno-historyczny Kaukaz Północny tylko częściowo pokrywa się z fizycznogeograficznym Przedkaukaziem, a Kaukaz Południowy – z Zakaukaziem, choć w praktyce pojęcia te często są utożsamiane.
Dzieje regionu[edytuj | edytuj kod]
Region Kaukazu nieodmiennie stanowił peryferyjny obszar kolejnych imperiów władających obszarami na północ i na południe od niego. Nigdy zaś nie został zjednoczony przez rodzimą potęgę; najbliżej tego były Armenia za panowania Artaksydów na przełomie er i Gruzja za panowania Bagratydów w XII-XIII wieku. W starożytności Kaukaz był pod władzą Asyryjczyków, później Persów, a w VII wieku p.n.e. swoją kolonię założyli Grecy. W I w.p.n.e. Zakaukazie zdobył Tigranes II. W kolejnych wiekach Kaukaz był najeżdżany przez Chazarów, Hunów, Awarów i Arabów. W XIII w. został zdobyty przez Mongołów. W XVIII w. podbity przez Rosję, która w 1785 utworzyła namiestnictwo kaukaskie, a w kolejnych latach przesuwała granice na południe, dążąc ku Persji.
W latach 1817–1864 trwała wojna kaukaska, wzniecona przez podbitych górali przeciw Imperium Rosyjskiemu, ostatecznie zakończona ich klęską. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) w Kaukazie wybuchło kolejne powstanie, wspierane przez Turcję.
Po wybuchu rewolucji bolszewickiej ludność Kaukazu Południowego zwołała demokratyczny parlament, który proklamował 9 kwietnia 1918 niezawisłość (do 26 maja 1918 istniała Zakaukaska Demokratyczna Republika Federacyjna). W podobnym czasie na północ od głównego łańcucha górskiego powstała Republika Górska Północnego Kaukazu. 29 maja 1918 na Kaukazie Południowym powstały niepodległe republiki: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. W latach 1920–1921 wszystkie te państwa zostały najechane przez bolszewików i wcielone do Związku Radzieckiego.
Po rozpadzie ZSRR byłe sowieckie republiki Kaukazu Południowego przeobraziły się w niepodległe państwa. Gruzja została dotknięta kilkoma wojnami domowymi, z których część miała charakter konfliktów narodowościowych. Dążąc do uniezależnienia się od Rosji Gruzja popadła z nią w konflikt zbrojny. Armenia, okrojona za czasów sowieckich z terytoriów na wschód i na zachód od dzisiejszej kadłubowej republiki, dąży do ich odzyskania, czego skutkiem jest konflikt z Azerbejdżanem i wspierającą go Turcją. Z kolei sytuacja polityczna Azerbejdżanu, którego gospodarka opiera się niemal wyłącznie na eksporcie ropy naftowej i gazu ziemnego, podlega zmianom związanym z kolejnymi meandrami polityki energetycznej Rosji i Europy.
Sowieckie republiki autonomiczne na Kaukazie Północnym nie uzyskały niepodległości. Doszło w nich do powstań górali kaukaskich przeciwko władzy rosyjskiej, w pierwszym rzędzie opartych jednak nie na dążeniach narodowościowych, lecz na odrodzeniu islamu.
Ludność[edytuj | edytuj kod]
Dziś Kaukaz zamieszkuje około 70 grup etnicznych o różnym stopniu rozwoju świadomości narodowej, o różnym pochodzeniu i kulturze. Jest to odzwierciedleniem długiej i skomplikowanej historii regionu, w toku której obok autochtonicznej ludności rodzimej na Kaukazie pojawiały się liczne ludy napływowe. Ludy zamieszkujące dziś region Kaukazu należą do trzech wielkich grup:
- ludy kaukaskie – Gruzini, Abchazowie, Abazyńczycy, Adygejczycy, Czerkiesi, Kabardyjczycy, Awarowie, Czeczeni, Ingusze, Bacbińcy, Lezgini
- ludy indoeuropejskie – Ormianie, Osetyjczycy, Kurdowie, Talsinowie, Tamowie, Górscy Awarzy, Rosjanie, Ukraińcy, Grecy,
- ludy tureckie – Azerowie, Bałkarzy, Karaczajowie, Kumycy, Nogajowie, Turkmeni, Kazachowie,
- ludy semickie – Asyryjczycy.
Na podział narodowościowy nakłada się podział wyznaniowy. Na Kaukazie wyznawane jest chrześcijaństwo w wersji prawosławnej (Rosjanie i Gruzini), a Ormian skupia odrębny narodowy kościół ormiański. Inne narody wyznają islam w wersji sunnickiej i szyickiej. Wskutek prześladowań religii za czasów sowieckich znaczne postępy poczyniła sekularyzacja kultur narodowych.
Ludy Kaukazu posługują się językami należącymi do rodzin kaukaskiej, indoeuropejskiej, tureckiej i semickiej, przy czym wiele z nich jest silnie zróżnicowanych na dialekty. Pokrewieństwo między językami północno- i południowokaukaskimi, tradycyjnie zaliczanymi do wspólnej rodziny kaukaskiej, jest wątpliwe.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Borys Dobrynin Geografia fizyczna ZSRR, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956
- W.S. Apiczenko (red.) Atłas Narodow Mira, Instytut Etnologii im. M. N. Mikłucho-Makłaja, Moskwa 1964
- Andrzej Furier Historyczne aspekty kulturowego zróżnicowania Kaukazu, w: "Sprawy narodowościowe. Seria nowa", z. 16-17, 2000; s.65-93
- Alfred Franciszek Majewicz Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa 1989
- Wojciech Materski, Gruzja, Warszawa: Wydawnictwo "Trio", 2000, ISBN 83-85660-90-9, OCLC 749427704 .
- Tadeusz Świętochowski Azerbejdżan, Wydawnictwo "Trio", Warszawa 2006, ISBN 83-7436-0-37-2
- Mirosława Zakrzewska-Dubasowa Historia Armenii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1977
- Bohdan Baranowski, Krzysztof Baranowski Historia Gruzji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1987, ISBN 83-04-02345-8
- Bohdan Baranowski, Krzysztof Baranowski Historia Azerbejdżanu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1987, ISBN 83-04-01806-3
- Marek J. Olbrycht, Jerzy Hauziński, Marek Smurzyński, Anna Krasnowolska (red.), Piotr Balczyński Historia Iranu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2010, ISBN 978-83-04-05047-1
- Ludwik Bazylow, Paweł Wieczorkiewicz Historia Rosji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2010, ISBN 978-83-04-04641-2
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
|