Elekcja 1648

Wybór nowego monarchy Rzeczypospolitej Obojga Narodów po śmierci króla Władysława IV Wazy 20 maja 1648 roku. Elekcja rozpoczęła się 6 października 1648 roku, a zakończyła 20 listopada 1648 roku obraniem Jana Kazimierza Wazy na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego.

Przed elekcją. Kandydaci

Śmierć Władysława Wazy w Mereczu na Litwie nie była zaskoczeniem, gdyż król od lat cierpiał na podagrę i chorobę nerek. Wypadła jednak w groźnym dla państwa okresie Powstania Chmielnickiego. Zgodnie z ustalonym podczas ostatnich trzech bezkrólewi zwyczajem władzę w Rzeczypospolitej objął interrex – prymas Maciej Łubieński, niemniej ze względu na podeszły wiek, inicjatywę podczas interregnum przejął kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński. Znaczący wpływ na przebieg przyszłej elekcji miała wojna na Ukrainie. Dwa stronnictwa, które wówczas wykształciły się: ugodowe pod przewodnictwem Ossolińskiego i wojewody bracławskiego Adama Kisiela oraz wojenne, skupione wokół Jeremiego Wiśniowieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego stanowiły strony popierające odmiennych kandydatów. Jana Kazimierza poparło stronnictwo ugodowe i wdowa po królu Ludwika Maria, zaś jego brata Karola Ferdynanda, biskupa wrocławskiego stronnictwo wojenne oraz biskupi katoliccy^[1]. Poza dwoma braćmi zmarłego króla, poważnym kandydatem do tronu był również Zygmunt Rakoczy (1622–1652), syn księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Jako protestant cieszył się głównie poparciem dyzunitów, dysydentów protestanckich i prawosławnych oraz początkowo przywódcy rebelii kozackiej Bohdana Chmielnickiego^[2].

Sejm konwokacyjny, który obradował w Warszawie od 16 lipca do 1 sierpnia 1648 stał się areną starć między obiema frakcjami^[3]. Winnych wybuchu powstania na Ukrainie znajdowano w osobach zmarłego króla i kanclerza Ossolińskiego. Pomimo sporów sejm konwokacyjny przekształcony w konfederację generalną zgodził się na propozycję Ossolińskiego by rozpocząć rokowania z Bohdanem Chmielnickim w celu rozbicia sojuszu kozacko-tatarskiego, jednocześnie ustanawiając komendę nad wojskiem w osobach trzech regimentarzy^[4].

Elekcja

Zobacz też kategorię: Sędziowie generalnego sądu kapturowego (1648).

Na elekcję, która rozpoczęła się 6 października 1648 roku cień rzuciła druzgocąca klęska wojsk Rzeczypospolitej pod Piławcami. Choć za klęskę zgodnie obwiniani byli regimentarze Zasławski, Ostroróg i Koniecpolski, czyli zwolennicy kandydatury Karola Ferdynanda, wynik elekcji był niepewny. Podobnie jak podczas elekcji w 1587 roku, magnaccy stronicy obu kandydatów rozlokowali wokół pola elekcyjnego własne oddziały wojska. Obawiano się, że wobec prawie równych szans obu kandydatów – Jana Kazimierza i Karola Ferdynanda może dojść do podwójnej elekcji. Sytuacji nie zmieniało poparcie dane Janowi Kazimierzowi przez wdowę po królu Władysławie Ludwikę Marię oraz dwory Francji, Brandenburgii i Szwecji^[5]. Zwycięstwem obozu Jana Kazimierza było powołanie na marszałka sejmu, przychylnego starszemu królewiczowi Filipa Kazimierza Obuchowicza. Trzeci poważny kandydat, Zygmunt Rakoczy przestał się liczyć po śmierci swojego ojca Jerzego I Rakoczego 11 października. Wtedy to popierający kandydaturę siedmiogrodzką hetman Janusz Radziwiłł zawarł porozumienie z Janem Kazimierzem. W zamian za obietnice spełnienia postulatów protestantów i prawosławnych królewicz zyskał poparcie obozu dysydenckiego^[6]. Zwycięstwo Jana Kazimierza przypieczętował stojący pod Zamościem z 200-tysięczną armią Bohdan Chmielnicki, który w liście do Wiśniowieckiego poparł starania o koronę starszego z braci^[7]. Poparcie Chmielnickiego (czyli uznanie Jana Kazimierza królem przez Kozaczyznę) było o tyle istotne, że oznaczało przynajmniej czasowe odłożenie konfrontacji zbrojnej, podczas gdy wybór Karola Ferdynanda byłby jednoznaczny z kontynuowaniem wojny w tragicznych dla strony polsko-litewskiej warunkach^[8]. W związku z tym 11 listopada Karol Ferdynand wycofał swoją kandydaturę otrzymując w zamian Księstwo opolsko-raciborskie oraz dwa bogate opactwa w Rzeczypospolitej^[9]. Jan Kazimierz obrany został królem 20 listopada 1648 roku, trzy dni później zatwierdził pacta conventa, a prymas Łubieński dokonał aktu nominacji. 17 stycznia 1649 roku w katedrze wawelskiej odbyła się uroczysta koronacja nowego króla^[10].

Zobacz też

Przypisy

↑ Kościół wykazywał duże zrozumienie w sytuacji, gdy osobę powołaną do wysokich godności należało zwolnić ze święceń kapłańskich. Jan Kazimierz złożył na ręce Innocentego X kapelusz kardynalski w 1647 roku po śmierci królewicza Zygmunta Kazimierza, kiedy stał się przypuszczalnym następcą trony po bracie Władysławie IV. Patrz: A. Mączka, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986, s. 90. 28 listopada 1647 Władysław IV w liście do papieża prosił o mianowanie Waleriana Magni na zwolnione miejsce w kolegium kardynalskim. Oprócz tego był Jan Kazimierz pierwszym kandydatem do korony polskiej i domniemanym następcą, a chociaż go w kraju nie lubiano i na dworze brata z lekceważeniem traktowano, to przecież zwyczaj Rzeczypospolitej był za nim i nie tylko on sam siebie, ale i dwory ościenne nie kogo innego za domniemanego następcę uważały. Ludwik Kubala, Szkice historyczne 1 Lwów 1880, s. 51.
↑ J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 2007, s. 76.
↑ L. Kubala, Jerzy Ossoliński, wydanie 2, Lwów 1924, rozdział 18 Sejm konwokacyjny 1648, s. 281–300.
↑ Dowódcami wojsk zostali Władysław Dominik Zasławski, Mikołaj Ostroróg i Aleksander Koniecpolski. Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, w: Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1989, s. 66–67.
↑ J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), w: Wielka historia Polski, pod red. S. Grodziskiego, Kraków 2003, s. 33.
↑ M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002, s. 500–501.
↑ A mianowicie życzylibyśmy sobie przyrodzonego pana królewicza jegomość Kazimierza, któremu daj, Panie Boże, abyśmy jako świętej pamięci ojcu jego i świętej pamięci rodzonemu jego bratu Władysławowi IV, panu naszemu miłościwemu, oddawali poddaństwo pod usługami swemi, wiernie życzymy. patrz J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 77. Kubala, op. cit. rozdział 19 Elekcja Jana Kazimierza, przypis 110, s. 322, 460, na podstawie Supplementum ad Historica Russiae monumenta, ex archivis ac bibliothecis extraneis deprompta, et a Collegio archaeographico edita Petersburg 1848, s. 181n. Na sejmie list odczytano 12 listopada. Dyaryusz Sejmu elekcyjnego w r. 1648 d. 6 Pazdziernika poczętego, a d. 25 Listopada skończonego, w: Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a późniéj kasztelana bieckiego, Księga pamiętnicza Dok nr. 97, s. 312.
↑ J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), s. 33.
↑ Adam Andrzej Witusik, Elekcja Jana Kazimierza w 1648 roku s. 150.
↑ Stefania Ochmann-Staniszewska, Koronacja Jana Kazimierza w roku 1649.

[1] Kościół wykazywał duże zrozumienie w sytuacji, gdy osobę powołaną do wysokich godności należało zwolnić ze święceń kapłańskich. Jan Kazimierz złożył na ręce Innocentego X kapelusz kardynalski w 1647 roku po śmierci królewicza Zygmunta Kazimierza, kiedy stał się przypuszczalnym następcą trony po bracie Władysławie IV. Patrz: A. Mączka, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986, s. 90. 28 listopada 1647 Władysław IV w liście do papieża prosił o mianowanie Waleriana Magni na zwolnione miejsce w kolegium kardynalskim. Oprócz tego był Jan Kazimierz pierwszym kandydatem do korony polskiej i domniemanym następcą, a chociaż go w kraju nie lubiano i na dworze brata z lekceważeniem traktowano, to przecież zwyczaj Rzeczypospolitej był za nim i nie tylko on sam siebie, ale i dwory ościenne nie kogo innego za domniemanego następcę uważały. Ludwik Kubala, Szkice historyczne 1 Lwów 1880, s. 51.

[2] J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 2007, s. 76.

[3] L. Kubala, Jerzy Ossoliński, wydanie 2, Lwów 1924, rozdział 18 Sejm konwokacyjny 1648, s. 281–300.

[4] Dowódcami wojsk zostali Władysław Dominik Zasławski, Mikołaj Ostroróg i Aleksander Koniecpolski. Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, w: Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1989, s. 66–67.

[5] J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), w: Wielka historia Polski, pod red. S. Grodziskiego, Kraków 2003, s. 33.

[6] M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002, s. 500–501.

[7] A mianowicie życzylibyśmy sobie przyrodzonego pana królewicza jegomość Kazimierza, któremu daj, Panie Boże, abyśmy jako świętej pamięci ojcu jego i świętej pamięci rodzonemu jego bratu Władysławowi IV, panu naszemu miłościwemu, oddawali poddaństwo pod usługami swemi, wiernie życzymy. patrz J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 77. Kubala, op. cit. rozdział 19 Elekcja Jana Kazimierza, przypis 110, s. 322, 460, na podstawie Supplementum ad Historica Russiae monumenta, ex archivis ac bibliothecis extraneis deprompta, et a Collegio archaeographico edita Petersburg 1848, s. 181n. Na sejmie list odczytano 12 listopada. Dyaryusz Sejmu elekcyjnego w r. 1648 d. 6 Pazdziernika poczętego, a d. 25 Listopada skończonego, w: Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a późniéj kasztelana bieckiego, Księga pamiętnicza Dok nr. 97, s. 312.

[8] J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), s. 33.

[9] Adam Andrzej Witusik, Elekcja Jana Kazimierza w 1648 roku s. 150.

[10] Stefania Ochmann-Staniszewska, Koronacja Jana Kazimierza w roku 1649.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]