Władcy Litwy

Pogoń Litewska Książęca

Lista władców Litwy obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo.

Ostatnim wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie.

Kształtowanie się państwowości Litwy

Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy.

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, nazywani także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy.

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie.

W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy.

Legendarni władcy Litwy

Władca	Imię w języku litewskim	Portret władcy	Lata panowania	Uwagi
Kiernus	Kierinus		XI wiek	Wspomniani w Kronice Bychowca.
Kukowoyt	Kugoviytas		XI wiek
Steksys	Steksidas		1214
Ryngold	Rimgaudas		1214-1219	Domniemany ojciec Mendoga i Dowsprunka, wymyślony przez kronikarzy litewskich w XVI wieku.

„Starsi” książęta

Starsi książęta przewodzili litewskiemu związkowi plemiennemu i zostali wymienieni równocześnie w traktacie litewsko-halickim z 1219 roku.

Władca	Imię w języku litewskim	Portret władcy	Lata panowania	Uwagi
Żywinbud	Živinbudas		ok. 1219
Dowiat	Daujotas		ok. 1219
Dowsprunk	Dausprungas		1219-między 1219 a 1238
Mendog	Mindaugas		1219-1253	W 1253 roku został koronowany na króla Litwy.
Wilikaił	Viligaila		ok. 1219-ok. 1245	Kunigas na Żmudzi, wygnany przez Mendoga.

Wielcy książęta litewscy przed zawarciem unii lubelskiej

#	Imię	Imię w języku litewskim	Portret władcy	Lata panowania	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1	Mendog	Mindaugas		1236-1263	Ryngold?	ok. 1200	12 sierpnia 1263	król Litwy 1253-1263
2	Treniota	Treniota		1263-1264	???	ok. 1210	1264
3	Wojsiełk	Vaišelga		1264-1267	Mendog	1223	18 kwietnia 1267
4	Szwarno	Švarnas		1267-1269	Daniel Halicki, Anna	1230	1269
5	Trojden	Traidenis		1269-1282	???	???	1282
6	Dowmunt	Daumantas		1282-1285	???	???	25 marca 1285
7	Butygejd	Butigeidis		1285-1291	Dowmunt?	???	ok. 1291
8	Butywid	Butvydas		1291-1295	Dowmunt?	???	1295
9	Witenes	Vytenis		1295-1316	Butywid?	ok. 1260	1316
10	Giedymin	Gediminas		1316-1341	Butywid?	ok. 1275	1341
11	Jawnuta	Jaunutis		1341-1344	Giedymin, Jewna	ok. 1300	po 1366	chrzestne imię Iwan
12	Olgierd	Algirdas		1345-1377	Giedymin, Jewna	11 lutego 1296	24 maja 1377
13	Jagiełło	Jogaila		1377-1381	Olgierd, Julianna Twerska	ok. 1352 lub ok. 1362	1 czerwca 1434
14	Kiejstut	Kęstutis		1381-1382	Giedymin, Jewna	ok. 1300	15 sierpnia 1382
13	Jagiełło ponownie	Jogaila		1382-1401 1401-1434 najwyższy książę litewski	Olgierd, Julianna Twerska	ok. 1352 lub ok. 1362	1 czerwca 1434	chrzestne imię Władysław, 1386-1401 unia personalna z Polską
15	Witold	Vytautas		1401-1430	Kiejstut, Biruta	ok. 1350	27 października 1430	chrzestne imię Aleksander, 1392-1401 namiestnik Jagiełły
16	Świdrygiełło	Švitrigaila		1430-1432	Olgierd, Julianna Twerska	ok. 1370	10 lutego 1452	chrzestne imię Bolesław
17	Zygmunt I Kiejstutowicz	Žygimantas I Kęstutaitis		1432-1440	Kiejstut, Biruta	ok. 1365	20 marca 1440
–	Władysław Warneńczyk	Vladislovas Varnietis		1434-1444 najwyższy książę litewski	Jagiełło, Zofia Holszańska	31 października 1424	10 listopada 1444	król Polski 1434-1444, król Węgier 1440-1444
18	Kazimierz Jagiellończyk	Kazimieras Jogailaitis		1440-1492	Jagiełło, Zofia Holszańska	30 listopada 1427	7 czerwca 1492	1447-1492 unia personalna z Polską
19	Aleksander	Aleksandras		1492-1506	Kazimierz Jagiellończyk, Elżbieta Rakuszanka	5 sierpnia 1461	19 sierpnia 1506	1501-1506 unia personalna z Polską
20	Zygmunt II Stary	Žygimantas II Senasis		1506-1548	Kazimierz Jagiellończyk, Elżbieta Rakuszanka	1 stycznia 1467	1 kwietnia 1548	1506-1548 unia personalna z Polską
21	Zygmunt III August	Žygimantas III Augustas		1548-1569	Zygmunt II Stary, Bona Sforza	1 sierpnia 1520	7 lipca 1572	koregent od 1529 roku, faktyczną władzę przejął po śmierci ojca, 1548-1569 unia personalna z Polską

Wielkie Księstwo Litewskie jako część Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1569-1795

Od 1573 władca wybierany na wolnej elekcji

#	Imię	Imię w języku litewskim	Portret władcy	Lata panowania	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
21	Zygmunt III August	Žygimantas III Augustas		1569-1572	Zygmunt II Stary, Bona Sforza	1 sierpnia 1520	7 lipca 1572
22	Henryk Walezy	Henrikas Valua		1573-1574	Henryk II Walezjusz, Katarzyna Medycejska	19 września 1551	2 sierpnia 1589	król Francji 1574-1589
23	Anna Jagiellonka	Ona Jogailaitė		1575-1596	Zygmunt II Stary, Bona Sforza	18 października 1523	9 września 1596	Współrządziła z mężem Stefanem Batorym
24	Stefan Batory	Steponas Batoras		1575-1586	Stefan Batory, Katarzyna Telegdi	27 września 1533	12 grudnia 1586	książę Siedmiogrodu 1571-1586
25	Zygmunt IV Waza	Žygimantas IV Vaza		1587-1632	Jan III Waza, Katarzyna Jagiellonka	20 czerwca 1566	30 kwietnia 1632	król Szwecji 1592-1599
26	Władysław Waza	Vladislovas Vaza		1632-1648	Zygmunt IV Waza, Anna Habsburżanka	9 czerwca 1595	20 maja 1648	car Rosji 1610-1613
27	Jan I Kazimierz Waza	Jonas I Kazimieras Vaza		1648-1668	Zygmunt IV Waza, Konstancja Habsburżanka	22 marca 1609	16 grudnia 1672	abdykował
28	Michał Korybut Wiśniowiecki	Mykolas Kaributas Višnioveckis		1669-1673	Jeremi Wiśniowiecki, Gryzelda Wiśniowiecka	31 maja 1640	10 listopada 1673
29	Jan II Sobieski	Jonas II Sobieskis		1674-1696	Jakub Sobieski, Zofia Teofila Daniłowiczówna	17 sierpnia 1629	17 czerwca 1696
30	August II Mocny	Augustas II Stiprusis		1697-1706	Jan Jerzy III Wettyn, Anna Zofia Oldenburg	12 maja 1670	1 lutego 1733	ustąpił z tronu, książę elektor Saksonii 1694-1733
31	Stanisław I Leszczyński	Stanislovas I Leščinskis		1704-1709	Rafał Leszczyński, Anna Leszczyńska	20 października 1677	23 lutego 1766	ustąpił z tronu
30	August II Mocny ponownie	Augustas II Stiprusis		1709-1733	Jan Jerzy III Wettyn, Anna Zofia Oldenburg	12 maja 1670	1 lutego 1733
31	Stanisław I Leszczyński ponownie	Stanislovas I Leščinskis		1733-1736	Rafał Leszczyński, Anna Leszczyńska	20 października 1677	23 lutego 1766	ustąpił z tronu
32	August III Sas	Augustas III Saksas		1733-1763	August II Mocny, Krystyna Eberhardyna Hohenzollernówna	7 października 1696	5 października 1763	książę elektor Saksonii 1733-1763
33	Stanisław II August	Stanislovas II Augustas		1764-1795	Stanisław Poniatowski, Konstancja Czartoryska	17 stycznia 1732	12 lutego 1798	abdykował po III rozbiorze

1795 – włączenie większości ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperium Rosyjskiego.

Królestwo Litwy (1918)

Litwa proklamowała niepodległość 16 lutego 1918 r., jako państwo zależne od Cesarstwa Niemieckiego. 4 lipca 1918 roku wybrano księcia Wilhelma Karola Uracha. Wilhelm przyjął wybór 11 lipca. Nigdy nie przybył na Litwę i nie objął władzy. 2 listopada 1918 przyjęto republikańską konstytucję, tym samym detronizując Mendoga II.

#	Imię	Imię w języku litewskim	Portret władcy	Lata panowania	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
34	Mendog II	Mindaugas II		11 lipca – 2 listopada 1918	Wilhelm Wirtemberski, Florestyna Grimaldi	30 maja 1864	24 marca 1928	właściwie Wilhelm Karol Florestyn Geron Krescencjusz von Urach

Zobacz też

• prezydenci Litwy
• premierzy Litwy
• sukcesja tronu w Polsce

Bibliografia

• Ochmański J., Historia Litwy, Warszawa 1982. ​ISBN 83-04-00886-6​.