Władcy Litwy
Lista władców Litwy obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo.
Numery władców są podane w nawiasach, gdyż w odniesieniu do książąt Litwy bywają rzadko stosowane.
Ostatnim wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529[1]. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[2].
Spis treści
Kształtowanie się państwowości Litwy[edytuj | edytuj kod]
Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy.
Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, nazywani także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy.
Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wykint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie.
W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wykinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy[3].
Legendarni władcy Litwy[edytuj | edytuj kod]
| Władca | Imię w języku litewskim | Portret władcy | Lata panowania | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Kiernus | Kierinus |  |
XI wiek | Wspomniani w Kronice Bychowca[4]. |
| Kukowoyt | Kugoviytas | |
XI wiek | |
| Steksys | Steksidas | |
1214 | |
| Ryngold | Rimgaudas | |
1214-1219 | Domniemany ojciec Mendoga i Dowsprunka, wymyślony przez kronikarzy litewskich w XVI wieku[5]. |
„Starsi” książęta[edytuj | edytuj kod]
Starsi książęta przewodzili litewskiemu związkowi plemiennemu i zostali wymienieni równocześnie w traktacie litewsko-halickim z 1219 roku[6].
| Władca | Imię w języku litewskim | Portret władcy | Lata panowania | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Żywinbud | Živinbudas | |
ok. 1219 | |
| Dowiat | Daujotas | |
ok. 1219 | |
| Dowsprunk | Dausprungas | |
1219-między 1219 a 1238 | |
| Mendog | Mindaugas | |
1219-1253 | W 1253 roku został koronowany na króla Litwy. |
| Wilikaił | Viligaila | |
ok. 1219-ok. 1245 | Kunigas na Żmudzi, wygnany przez Mendoga. |
Wielcy książęta litewscy przed zawarciem unii lubelskiej[edytuj | edytuj kod]
| Władca | Imię w języku litewskim | Portret władcy | Lata panowania | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Mendog | Mindaugas |  |
1236-1263 | Król Litwy – 1253-1263 |
| Treniota | Treniota |  |
1263-1264 | |
| Wojsiełk | Vaišelga |  |
1264-1267 | |
| Szwarno | Švarnas |  |
1264-1269 | |
| Trojden | Traidenis |  |
1269-1282 | |
| Dowmunt | Daumantas | |
1282-1285 | |
| Butygejd | Butigeidis | |
1285-1291 | |
| Butywid | Butvydas | |
1291-1295 | |
| Witenes | Vytenis |  |
1295-1316 | |
| Giedymin | Gediminas |  |
1316-1341 | |
| Jawnuta | Jaunutis | |
1341-1345 | chrzestne imię Iwan |
| Olgierd | Algirdas |  |
1345-1377 | |
| Jagiełło | Jogaila |  |
1377-1381 | |
| Kiejstut | Kęstutis |  |
1381-1382 | |
| Władysław Jagiełło
ponownie |
Jogaila | |
1382-1392, 1386, 1392-1434 najwyższy książę litewski | Po przyjęciu chrztu w 1386 roku i koronacji na króla Polski przybrał imię Władysław.
1386-1392 unia personalna z Polską, |
| Skirgiełło | Skirgaila |  |
1387-1392 | namiestnik Jagiełły |
| Witold | Vytautas |  |
1392-1430 | |
| Świdrygiełło | Švitrigaila |  |
1430-1432 | |
| Zygmunt (I) | Žygimantas I |  |
1432-1440 | |
| Władysław (II) Warneńczyk | Vladislovas II |  |
1434-1444 | najwyższy książę litewski oraz król Polski |
| Kazimierz | Kazimieras |  |
1440-1492 | 1447-1492 unia personalna z Polską |
| Aleksander | Aleksandras |  |
1492-1506 | 1501-1506 unia personalna z Polską |
| Zygmunt (II) Stary | Žygimantas II Senasis |  |
1506-1548 | 1506-1544 unia personalna z Polską |
| Zygmunt (III) August | Žygimantas III Augustas |  |
1529-1569 | 1548-1569 unia personalna z Polską |
Wielkie Księstwo Litewskie jako część Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1569-1795[edytuj | edytuj kod]
Od 1573 władca wybierany na wolnej elekcji
| Władca | Imię w języku litewskim | Portret władcy | Lata panowania | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Zygmunt (III) August | Žygimantas III Augustas | |
1569-1572 | |
| Henryk Walezy | Henrikas I Valua |  |
1573-1574 | zdetronizowany |
| Anna Jagiellonka | Ona Jogailaitė |  |
1575-1596 | Współrządziła z mężem Stefanem Batorym |
| Stefan Batory | Steponas I Batoras |  |
1576-1586 | |
| Zygmunt (IV) Waza | Žygimantas IV Vaza |  |
1587-1632 | |
| Władysław (III) Waza | Vladislovas III Vaza |  |
1632-1648 | |
| Jan (I) Kazimierz Waza | Jonas I Kazimieras Vaza |  |
1648-1668 | abdykował |
| Michał Wiśniowiecki | Mykolas I Kaributas Višnioveckis |  |
1669-1673 | |
| Jan (II) Sobieski | Jonas II Sobieskis |  |
1674-1696 | |
| August (II/I) Mocny | Augustas II / I |  |
1697-1706 | ustąpił z tronu |
| Stanisław (I) Leszczyński | Stanislovas I Leščinskis |  |
1704-1709 | ustąpił z tronu |
| August (II) Mocny
ponownie |
Augustas II | |
1709-1733 | |
| Stanisław (I) Leszczyński
ponownie |
Stanislovas I Leščinskis | |
1733-1736 | ustąpił z tronu |
| August (III) Sas | Augustas III | .jpg) |
1733-1763 | |
| Stanisław (II) August Poniatowski | Stanislovas II Augustas Poniatovskis |  |
1764-1795 | abdykował po III rozbiorze |
1795 – włączenie większości ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperium Rosyjskiego.
Królestwo Litwy (1918)[edytuj | edytuj kod]
Litwa proklamowała niepodległość 16 lutego 1918 r., jako państwo zależne od Cesarstwa Niemieckiego. 4 lipca 1918 roku wybrano księcia Wilhelma Karola Uracha. Wilhelm przyjął wybór 11 lipca. Nigdy nie przybył na Litwę i nie objął władzy. 2 listopada 1918 przyjęto republikańską konstytucję, tym samym detronizując Mendoga II.
| Władca | Imię w języku litewskim | Portret władcy | Lata panowania | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Mendog II | Mindaugas II |  |
11 lipca – 2 listopada 1918 | właśc. Wilhelm Karol Florestan Urach |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 525. ISBN 83-08-02577-3.
- ↑ Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
- ↑ J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 44-48.
- ↑ Хроніка Биховця.
- ↑ J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46, 390.
- ↑ J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46-48.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ochmański J., Historia Litwy, Warszawa 1982. ISBN 83-04-00886-6.
