Gołonóg (ptak)
| Margarobyas lawrencii[1] | |||
| (P.L. Sclater & Salvin, 1868) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
Margarobyas | ||
| Gatunek |
gołonóg | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Gołonóg[3] (Margarobyas lawrencii) – gatunek małego ptaka z rodziny puszczykowatych (Strigidae) i podrodziny sóweczek (Surniinae). Występuje endemicznie na Kubie. Słabo poznany. Jedyny żyjący przedstawiciel rodzaju Margarobyas Olson & W. Suárez, 2008. W 2021 opisany został Margarobyas abronensis z późnego plejstocenu.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisali Philip Lutley Sclater i Osbert Salvin w 1868. Holotyp pochodził z Remedios[4] (prowincja Villa Clara), paratyp – ze starej plantacji kawy w prowincji Guantánamo[5]. Autorzy nadali nowemu gatunkowi nazwę Gymnoglaux lawrencii[6].
Obecnie (2022) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza gołonoga w rodzaju Margarobyas[7], podobnie jak i inne autorytety od czasu wyłonienia tego rodzaju[8][9][10].
Historia przynależności rodzajowej gołonoga jest złożona. Co najmniej do 2021 był gatunkiem słabo poznanym i słabo reprezentowanym w zbiorach muzealnych[11]. Rodzaj Margarobyas wyłoniono w 2008, wcześniej gołonoga umieszczano w Gymnoglaux. Kilka dekad przed gołonogiem opisano bosonoga (Gymnasio nudipes), występującą na Portoryko sowę, której cechą charakterystyczną również są nieopierzone nogi[12] – jednak w mniejszym stopniu niż u gołonogów[6]. Występowanie ich obydwu na Antylach, współdzielenie jednej z cech charakterystycznych oraz dostępność bardzo nielicznych okazów muzealnych w XIX wieku doprowadziły do powstania licznych synonimów i pomyłek. Hiszpański przyrodnik Juan Lembeye jako pierwszy natknął się na okaz gołonoga w kolekcji Gundlacha, lecz uznał go za bosonoga i w publikacji z 1850 przypisał do Noctua nudipes Daud. W późniejszych latach do problematycznych taksonów dołączyły bosonogi z Wysp Dziewiczych – początkowo opisane jako odrębny gatunek, potem przyłączone do G. nudipes. Współcześnie jest to populacja wymarła[12].
Niekiedy wyróżniane są dwa podgatunki gołonoga: M. l. lawrencii (P.L. Sclater & Salvin, 1868) i M. l. exsul (Bangs, 1913). Uznają je autorzy Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2021)[9], wymienione były też w 5. tomie HBW (1999)[4]. Nie znalazły się na liście ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (6. wersja online: grudzień 2021)[10], Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World (2014)[8] i nie uznaje ich IOC (2022)[7].
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Rodzaj Margarobyas jest jednym z najstarszych taksonów we współczesnej awifaunie Kuby obok płaskodziobków (Todidae). Znany jest jeden gatunek kopalny, Margarobyas abronensis z późnego plejstocenu, wykazany z zachodniej Kuby z El Abrón Cave (prowincja Pinar del Río, 22°40′N 83°28′W/22,666667 -83,466667)[11]. Ze względu na słabą dostępność materiału muzealnego gołonóg nie był uwzględniany w badaniach filogenetycznych aż do 2020, podobnie jak 5 innych gatunków sów z monotypowych rodzajów. Wyniki analiz opartych na tym samym materiale były identyczne w przypadku metody największej wiarygodności oraz wnioskowania bayesowskiego, natomiast częściowo odmienne przy zastosowaniu programu SVDquartets. Pokrewieństwo gołonoga wobec innych rodzajów nie było spójne, jednak na obydwu kladogramach okazał się on należeć do kladu A (obejmującego podrodziny sóweczek i sowic) i nie być bliżej spokrewnionym z bosonogami, przedstawicielami kladu B (podrodzina puszczyków), z którymi bliskie pokrewieństwo dawniej podejrzewano. Poniżej przedstawiono fragment kladogramu uzyskanego dwoma pierwszymi z wymienionych metod[13]:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Fragment kladogramu uzyskanego z użyciem SVDquartets[13]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Oprócz niejasnego położenia gołonoga „pomiędzy” sowicami (Ieraglaucinae) a sóweczkami (Surniinae) w wynikach badań genetycznych[13] ten wykazuje również mieszane cechy budowy. Ich kość kwadratowa zbudowana jest podobnie, co u sowic, natomiast ogólną budową reszty kośćca przypominają bardziej pozostałe puszczykowate, szczególnie syczonie Megascops. Wskazuje to na wczesne (najpóźniej w oligocenie) wyodrębnienie się linii rozwojowej Margarobyas[11].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi 20–23 cm[4], masa ciała – 80–111 g (n=10; średnia: 95,2 g)[14]. Wymiary szczegółowe podane w milimetrach przedstawiono poniżej[15].
| Płeć | n | Dł. skrzydła | Dł. ogona | Dł. górnej krawędzi dzioba |
|---|---|---|---|---|
| samce | 8 | 142,5–151 (147,9) | 70,5–84,5 (80,1) | 13–15 (14,1) |
| samice | 6 | 135–155 (144) | 72–88 (76) | 12,5–14,5 (13,6) |
Gołonogi są dość małymi sowami ze stosunkowo dużą głową bez pęczków piór. Szlara jasnokremowa z szerokim ciemnym obrzeżeniem. Brew biała, długa. Wierzch ciała brązowy, niekiedy rdzawobrązowy, pokryty białymi i czarnymi plamami. Skrzydła z pasiastym wzorem. Stosunkowo długi ogon tworzy 10 sterówek. Spód ciała kremowy, pióra na piersi bardziej płowe, z ciemnymi paskami wzdłuż stosin. Skoki nagie. Tęczówka brązowa. Dziób żółtawoszary, nogi i stopy różowe. Upierzenie osobników młodocianych z wierzchu ciała i na piersi w kolorze sjeny, jaśniejsze na spodzie ciała[4].
Zasięg występowania, ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Gołonogi zamieszkują Kubę oraz Isla de la Juventud. Nie zawsze uznawany podgatunek M. l. exsul wyróżniono dla populacji z zachodniej Kuby oraz Isla de la Juventud[4][9]. Środowiskiem życia gołonogów są głównie zalesione obszary różnego typu, w tym lasy mieszane z arekowcami oraz tropikalne lasy z częścią drzew zrzucającą liście. Pojawiają się również w zaroślach i na dużych plantacjach[4].
Gołonogi żywią się głównie dużymi owadami, oprócz tego zjadają płazy bezogonowe, węże, a rzadko również ptaki[4]. Prowadzą nocny tryb życia. Za dnia przebywają w gęstym listowiu, zakrzewieniach, jamach i szczelinach skalnych. Często widywane są na ziemi, gdzie szukają zdobyczy; mogą jej też wypatrywać z gałęzi. Stosunkowo krótkie, zaokrąglone skrzydła i długi ogon zapewniają zręczność w locie wśród gęstej roślinności[16].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Okres lęgowy trwa od stycznia do czerwca. Gołonogi gniazdują w dziuplach, w tym starych dziuplach dzięciołów, niekiedy w skalnym zagłębieniu lub szczelinie. W zniesieniu znajdują się 2 jaja[4]. Wysiaduje jedynie samica[16]. Pisklęta klują się pokryte białawym puchem[4].
Status[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje gołonoga za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2022). Liczebność populacji nie została oszacowana, ale ptak ten opisywany jest jako dość pospolity. Ze względu na brak dowodów na spadki liczebności bądź istotne zagrożenia dla gatunku, BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie stabilny[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Margarobyas lawrencii, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Margarobyas lawrencii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Surniinae Bonaparte, 1838 - sóweczki (Wersja: 2022-05-21). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2022-07-28].
- ↑ a b c d e f g h i J. del Hoyo, A. Elliot, J. Sargatal, Handbook of Birds of the World, t. 5: Barn-Owls to Hummingbirds, Barcelona: Lynx Editions, 1999, s. 182, ISBN 978-84-87334-25-2.
- ↑ Outram Bangs, New birds from Cuba and the Isle of Pines, „Proceedings of the New England Zoölogical Club”, 4, 1913, s. 91.
- ↑ a b P.L. Sclater & O. Salvin, On new American birds, „Proceedings of the Zoological Society of London”, 1868, s. 327–328.
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.), Owls [online], IOC World Bird List (v12.1), 1 lutego 2022 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ a b STRIGIDAE - Other owls (28:198), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ a b c Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2021 [online], 2021 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ a b HBW and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 6 [online], grudzień 2021, s. 156 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ a b c Nikita V. Zelenkov & Soraida F. González, A new extinct species of Margarobyas (Strigiformes) and the evolutionary history of the endemic Cuban bare-legged owl (M. lawrencii), „Journal of Vertebrate Paleontology”, 41 (4), 2021, DOI: 10.1080/02724634.2021.1995869.
- ↑ a b Storrs L. Olson & William Suárez, A new generic name for the Cuban Bare-legged Owl Gymnoglaux lawrencii Sclater and Salvin, „Zootaxa”, 1960, 2008, s. 67–68.
- ↑ a b c Jessie F Salter i inni, Extensive paraphyly in the typical owl family (Strigidae), „The Auk”, 137 (1), 2020, DOI: 10.1093/auk/ukz070.
- ↑ John B. Dunning, Jr., CRC Handbook of Avian Body Masses, CRC Press, 2007, s. 169, ISBN 978-1-4200-6445-2.
- ↑ a b Robert Ridgway, Birds of North and Middle America (Part VI), „Bulletin of the United States National Museum”, 50, cz. 6, 1914, s. 679–680.
- ↑ a b Claus König, Friedhelm Weick, Jan-Hendrik Becking, Owls of the World, Bloomsbury Publishing, 2010, s. 313–314.
- ↑ Bare-legged Screech-owl Margarobyas lawrencii [online], BirdLife International [dostęp 2022-07-26].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).