Historia Moniek

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kaplica św. Kazimierza
Dworzec kolejowy w Mońkach
Kościół parafii pw. Matki Boskiej Częstochowskiej i Świętego Kazimierza

Mońki – miasto w północno-wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, siedziba powiatu monieckiego i gminy Mońki, położone na Wysoczyźnie Białostockiej. Lokalny ośrodek usługowy i administracyjny, znany z emigracji jego mieszkańców do Stanów Zjednoczonych.

Do końca I wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Początek Moniek wiąże się z powstaniem gniazda rodu Mońków, pieczętujących się herbem Rawicz. Mieszkańcy wsi szlacheckiej o tej nazwie zaprzysięgli w 1569 r. wierność Koronie Polskiej i królowi polskiemu. Mońki znajdowały się w parafii goniądzkiej, w starostwie tykocińskim, w ziemi bielskiej województwa podlaskiego[1].

W okresie powstań narodowych część gruntów szlacheckich została skonfiskowana przez władze. Jak podaje Studniarek, po powstaniu styczniowym miejscowość miała zostać przeznaczona pod kolonizację chłopów rosyjskich – nie oznaczało to jednak wysiedlenia całej polskiej ludności. Nieruchomości na obszarze Moniek podlegały natomiast dalszym przekształceniom własnościowym[2].

W związku z budową linii kolejowej Odessa – Królewiec (a konkretnie odcinka określanego jako Kolej Brzesko-Grajewska), zdecydowano o umieszczeniu w pobliżu Moniek stacji kolejowej. W jej okolicy powstała niewielka osada (odrębna od samej wsi) oraz rozwijał się handel. Stacja kolejowa w Mońkach służyła również żołnierzom zakwaterowanym w koszarach carskich, położonych nieopodal pobliskich Hornostajów. Ponadto w 1895 r. oddano do użytku przebiegającą przez Mońki szosę Knyszyn – Osowiec[2].

Zabudowania Moniek nie zostały szczególnie dotknięte przez działania wojenne w czasie I wojny światowej (mimo intensywnych walk o pobliską twierdzę w Osowcu). W tym okresie rozpoczęły się starania o utworzenie parafii katolickiej[2].

Do nadania statusu miasta[edytuj | edytuj kod]

Dawny „dom partii”, obecnie jeden z budynków powiatu monieckiego
Moniecka Spółdzielnia Mleczarska
Centrum miasta

W 1919 r. powstał komitet parafialny (w którego miejsce powołano następnie Komitet Budowy Kościoła), który rozpoczął starania o budowę kościoła. Od 1919 r. Mońki znalazły się w gminie Kalinówka, w powiecie białostockim województwa białostockiego. Około 1920 r. (wskazuje się na 1920 lub 1923 r.[3][4]) powstała parafia, której pierwszym proboszczem został ks. Mieczysław Małynicz-Malicki. Rozpoczęto budowę murowanej kaplicy oraz plebanii[5]. W tym okresie powstała spółdzielnia rolniczo-handlowa. Zgodnie ze Skorowidzem miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej istniały folwark, stacja i wieś o nazwach Mońki, zamieszkiwane łącznie przez 212 mieszkańców (w 35 budynkach mieszkalnych)[6].

W okresie międzywojennym w Mońkach funkcjonowała szkoła powszechna[7]. Pod koniec lat 20. powstał budynek dworca kolejowego. Kościół parafialny został wybudowany w 1931 r., a konsekrowany w 1935 r. Mońki zyskały – prócz przewozów kolejowych – połączenie autobusowe z innymi miejscowościami regionu. Powstawały sklepy, przedsiębiorstwa oraz lokale gastronomiczne, a ponadto założono Kasę Stefczyka. Istniała niewielka społeczność żydowska, biorąca udział w lokalnym życiu gospodarczym. Na kilka lat przed wojną uruchomiona została także niewielka mleczarnia. Wszystko to składało się na dość dynamiczny rozwój osady – pod koniec lat 30. wnioskowano o objęcie Moniek planem zagospodarowania, stwierdzając, że spontanicznie przekształcają się one w miasteczko[8].

Po wybuchu II wojny światowej i przekazaniem tych terenów na rzecz ZSRR, Mońki ustanowiono siedzibą rejonu (później przeniesionego do Knyszyna)[9]. Ze stacji kolejowej prowadzono przymusowe wywózki ludności polskiej. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej lotnictwo niemieckkie zaatakowało miejscowość, a cofająca się Armia Czerwona ostrzelała kościół, dokonując pewnych zniszczeń. Pod okupacją niemiecką stacja kolejowa stała się punktem wywózek ludności żydowskiej. W okolicach Moniek działała partyzantka Batalionów Chłopskich, w której aktywnie działali Ignacy Gacki oraz Czesław Znosko[10]. W lipcu 1944 wycofujące się wojska niemieckie wysadziły kościół, niszcząc go doszczętnie[11].

Po wojnie Mońki były tymczasową siedzibą gminy Goniądz. Powstał niewielki dom dla sierot oraz nowicjat Stowarzyszenia Pracownic Niepokalanej założony przez Mariannę Olechno, którego członkinie przyłączyły się później do terezjanek[12]. Próby odbudowy kościoła zostały na kilka lat zablokowane (pozwolenie wydano dopiero 1957 r.; świątynię odbudowywano na starym projekcie do 1960 r.). W kwietniu 1954 r. w Mońkach ulokowano siedzibę powiatowej rady narodowej nowo tworzonego powiatu monieckiego, zaś w październiku tego samego roku wieś Mońki stała się siedzibą gromadzkiej rady narodowej[13] (następnie przeniesionej do osady Mońki). Zmiany administracyjne stały się impulsem do szybkiego rozwoju gospodarczego i demograficznego miejscowości. Jednym z przewodniczących Prezydium Powiatowej Rady Narodowej był Czesław Gartych, którego aktywna działalność przyczyniła się do rozbudowy Moniek i ich okolic. Powstały urzędy (w tym siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego[14]), instytucje kulturalne oraz przedsiębiorstwa, szpital i nowy budynek szkoły podstawowej, a także utwardzano drogi, instalowano kanalizację i stawiano pierwsze bloki[15]. Zbudowano stadion oraz założono klub sportowy Promień Mońki[16]. W 1964 r. powstało liceum ogólnokształcące. Natomiast 1 stycznia 1965 r. Mońki otrzymały status miasta.

Okres późniejszy[edytuj | edytuj kod]

Rozwój miasta skutkował m.in. wyróżnieniem w konkursie „Mistrz Gospodarności”[15]. W 1972 r. powstała Moniecka Spółdzielnia Mleczarska, która przez następne kilkadziesiąt lat wywierała znaczący wpływ na gospodarkę miasta i okolicznych miejscowości. Wraz z kolejną reformą administracyjną zlikwidowano powiat moniecki. Miejscowość i okolice stały się ośrodkiem intensywnej emigracji, w szczególności do USA. Na początku lat 80. w Mońkach utworzono struktury „Solidarności”, które po zapaści związanej z wprowadzeniem stanu wojennego odtwarzane były pod koniec dekady[15][17]. W latach 80. rozpoczął funkcjonowanie zakład zamiejscowy Fabryki Półprzewodników TEWA w Warszawie, działający w ramach Unitra CEMI[18].

W 1990 r. Mońki stały się siedzibą gminy samorządowej, a następnie rządowego rejonu. Z jednej strony nie doszło do zatrzymania emigracji[18] (do czego przyczynił się m.in. upadek zakładu UNITRA) z drugiej jednak następował przyrost rejestrowanej liczby mieszkańców. W 1997 r. erygowano drugą parafię, której kościół powstał w 2003 r[19]. Po reformie samorządowej ponownie utworzono powiat moniecki[20].

Od początku XXI w. następuje spadek liczby mieszkańców[21]. Dzięki inwestycjom ze środków samorządowych, państwowych i unijnych doszło do unowocześnienia infrastruktury na terenie miasta (w tym podłączenia do stacji regazyfikacyjnej)[22]. Zgodnie z planami przez Mońki mają przebiegać szlak Rail Baltica[23] oraz droga ekspresowa S16.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Emil Kalinowski, Szlachta ziemi bielskiej wobec bezkrólewi w XVI-XVII wieku [online], 27 listopada 2018, s. 103. [dostęp 2020-02-13] (pol.).
  2. ↑ a b c J. Maroszek, A. Studniarek Mońki, Szkic historyczny miasta i gminy Mońki. W 40 rocznicę uzyskania praw miejskich 1965-2005, 2005.
  3. ↑ e-monki, 100 lat… prawie [online].
  4. ↑ e-monki.pl, Ks. dr Adam Szot - fragment wykładu o początkach parafii [online].
  5. ↑ T. Skutnik, Dawniej..., http://mbcz.archidiecezja.net/?page_id=11.
  6. ↑ Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5 : Województwo białostockie, Warszawa, 1924 [dostęp 2020-02-13].
  7. ↑ A. Studniarek, Historia pierwszej szkoły w Mońkach – dawnej rolniczej, Lokalne historie powiatu monieckiego [online], www.e-monki.pl [dostęp 2020-02-13].
  8. ↑ P. Borowik (red.), Domy, które mówią. Obrazy z życia dawnych Moniek, Mońki 2018, s. 21–46.
  9. ↑ J. Maroszek (oprc.), Prawa i przywileje miasta Knyszyna, Monografia historyczna miasta Knyszyna z uwzględnieniem najnowszych badań archiwalnych, Knyszyn 2018, s. 11.
  10. ↑ A. Studniarek, P. Borowik, Jaświły. Z dziejów obszaru gminy w XIX i XX wieku, 2011, s. 166.
  11. ↑ P. Borowik, Domy, które mówią. Obrazy z życia dawnych Moniek, 2018, s. 83.
  12. ↑ T. Skutnik, Siostra Immaculata Marianna Olechno. Cz. 2, „Wieści Monieckie” 2015, nr 1, s. 3.
  13. ↑ Uchwała Nr 19/V Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 4 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu monieckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 30 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 4 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 2 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 49), http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=14547&from=&dirids=1&ver_id=&lp=33&QI=05EA42283E6AE662E28E192CF43C44F5-1.
  14. ↑ IPN-KŚZpNP, Siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (1954-1956) [online], Śladami zbrodni [dostęp 2020-02-11] (pol.).
  15. ↑ a b c T. Skutnik, Historia Moniek. Cz. 1 – 3 [online], www.e-monki.pl [dostęp 2020-02-13].
  16. ↑ ?, Historia i wyniki Promienia, Ludowy Klub Sportowy PROMIEŃ Mońki 1963 – 2013 [online].
  17. ↑ K Radzajewski), Żalu do nikogo nie noszę [online], Gazeta Współczesna, 29 marca 2005 [dostęp 2020-02-13] (pol.).
  18. ↑ a b Z. Hirszfeld, P. Kaczmarczyk, Współczesne migracje zagraniczne ludności Podlasia, Instytut Studiów Społecznych UW, 2000, s. 8-9.
  19. ↑ N4K, Parafia pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego [online], Parafia pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego [dostęp 2020-02-13] (pol.).
  20. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2020-02-13].
  21. ↑ Bank Danych Lokalnych, dane za lata 1995–2019 dla obszaru Mońki (miasto), bdl.stat.gov.pl.
  22. ↑ Telewizja Polska S.A, Otwarto stację regazyfikacji skroplonego gazu LNG [online], bialystok.tvp.pl [dostęp 2020-02-13] (pol.).
  23. ↑ Telewizja Polska S.A, Mońki. Kolej w tunelu? [online], bialystok.tvp.pl [dostęp 2020-02-13] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • P. Borowik (red.), Domy, które mówią. Obrazy z życia dawnych Moniek, Mońki 2018.
  • J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny miasta i gminy Mońki. W 40 rocznicę uzyskania praw miejskich 1965-2005, Mońki 2005.
  • A. Studniarek, P. Borowik, Jaświły. Z dziejów obszaru gminy w XIX i XX wieku, Białystok-Jaświły 2011.
  • T. Skutnik, Stanisław Korczak „Człowiek sportu”, „Wieści Monieckie” 2013, nr 3, s. 5.
  • T. Skutnik, Siostra Immaculata Marianna Olechno. Cz. 2, „Wieści Monieckie” 2015, nr 1, s. 3.
  • Z. Hirszfeld, P. Kaczmarczyk, Współczesne migracje zagraniczne ludności Podlasia, Instytut Studiów Społecznych UW, 2000.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Moniek&oldid=72627971”