Hypselodelphys

*Hypselodelphys*
	; Hypselodelphys poggeana
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	imbirowce
Rodzina	marantowate
Rodzaj	Hypselodelphys
	Nazwa systematyczna
	Hypselodelphys (K.Schum.) Milne-Redh.; Bull. Soc. Roy. Bot. Belgique 83: 12 (1950)
	Typ nomenklatoryczny
	non designatus
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Hypselodelphys (K. Schum.) Milne-Redh. − rodzaj roślin z rodziny marantowatych. Należy do niego osiem gatunków występujących w zachodniej i środkowej Afryce^[3]. Są roślinami żywicielskimi rusałkowatych z rodzaju Bebearia^[5], stanowią też składnik diety szympansów długowłosych^[6]. Wykorzystywane są jako rośliny lecznicze, włóknodajne, spożywcze i magiczne.

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów υψηλός ('ypsilos – wysoki) i δελφύς (delphys – łono)^[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Wieloletnie, pnące lub wspinające się rośliny zielne o smukłych, przypominających bambus pędach^[8], osiągających 10 metrów długości^[9].

Pędy: Pędy nadziemne silnie rozgałęzione^[10].

Liście: Ogonki liściowe krótkie. Blaszki liściowe podługowate, eliptyczne lub jajowate, zaostrzone, asymetryczne^[8].

Kwiaty: Wyrastają w parach w zredukowanych wierzchotkach zebranych mniej więcej dwurzędowo w prosty lub rozgałęziony kłosowaty kwiatostan^[8]. Podsadki podługowatolancetowate, ściśle zachodzące na siebie przed kwitnieniem, krótkotrwałe^[8]. Przysadki gruczołowate^[10], rogowate^[8]. Listki zewnętrznego okółka okwiatu wolne, nieco nierówne^[8]. Listki wewnętrznego okółka zrośnięte w rurkę^[8], około jednej czwartej długości łatek^[10], które są odgięte i często żłobkowane odosiowo^[8]. Dwa zewnętrzne prątniczki listkowate, różnej wielkości^[10]. Kapturkowaty prątniczek z wyrostkiem rozwidlonym na dwie nierówne części^[10]. Zalążnia trójkomorowa^[10], szorstka^[8]. Szyjka słupka gruba, zakrzywiona wierzchołkowo, zwieńczona nieco wklęsłym, skośnym znamieniem^[8].

Owoce: Niepękające, szorstkie, trójklapowane torebki^[10].

Gatunki podobne: Trachyphrynium braunianum o pękających owocach i nasionach z dużą osnówką^[8].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna: Rodzaj z rodziny marantowatych (Marantaceae) z rzędu imbirowców (Zingiberales)^[2].

Wykaz gatunków^[3]

Hypselodelphys hirsuta (Loes.) Koechlin
Hypselodelphys lopei A.C.Ley
Hypselodelphys poggeana (K.Schum.) Milne-Redh.
Hypselodelphys scandens Louis & Mullend.
Hypselodelphys triangularis Jongkind
Hypselodelphys velutina Jongkind
Hypselodelphys violacea (Ridl.) Milne-Redh.
Hypselodelphys zenkeriana (K.Schum.) Milne-Redh.

Zastosowanie użytkowe[edytuj | edytuj kod]

Rośliny lecznicze: W medycynie tradycyjnej w Kamerunie przetwory z korzeni H. scandens stosuje się przy leczeniu ran, bólów głowy i problemów z sercem. W Demokratycznej Republice Konga wywar z korzenia H. scandens stosowany jest jako lewatywa na hemoroidy. Preparaty z kłączy H. zenkeriana stosuje się w leczeniu owrzodzeń. W Beninie liście H. violacea stanowią składnik preparatów pitych w celu leczenia kifozy. W rejonie rzeki Ubangi w Afryce Środkowej suszone i sproszkowane owoce H. violacea stosowane są jako środek wymiotny i w przypadku ukąszeń przez węże^[9].

Rośliny spożywcze: W Sierra Leone spożywa się miąższ owoców H. poggeana i H. violacea^[9].

Rośliny włókniste: Pędy roślin z gatunków Hypselodephys poggeana, H. scandens i H. violacea wykorzystywane są do wiązania, szczególnie przy budowie chat, i robienia pułapek na małe zwierzęta. Pędy H. zenkeriana wykorzystywane są jako tyczki przy budowie chat^[9]. W Demokratycznej Republice Konga rozcięte łodygi wykorzystuje się do wyplatania mat i kapeluszy. Podobnie wykorzystywane są łodygi H. violacea w Gabonie. W Ghanie puste w środku łodygi H. poggeana i H. violacea służą jako gwizdki. Liście H. scandens wykorzystuje się na strzechy, do owijania i pakowania żywności. W Kamerunie wytwarza się z nich takie artykuły, jak kubki, lejki, wachlarze i parasole. Liście H. poggeana i H. violacea służą do pakowania^[9].

Rośliny magiczne: Łodygom Hypselodelphys violacea przypisuje się działanie magiczne, odstraszające czarownice; były używane jako różdżki^[7].

Inne zastosowania: W Nigerii nasiona H. poggeana używane są do wyrobu naszyjników. W Demokratycznej Republice Konga dziewczęta czasami noszą kawałek ogonka liściowego tej rośliny jako ozdobę górnej wargi^[9].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-09-17] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-11-18]. (ang.).
↑ Hypselodelphys. Global Biotic Interactions (GloBI). [dostęp 2023-11-19].
↑ Michiko Fujisawa, Kimberley J. Hockings, Aly Gaspard Soumah, Tetsuro Matsuzawa. Placentophagy in wild chimpanzees (Pan troglodytes verus) at Bossou, Guinea. „Primates”. 57 (2), s. 175–180, 2016-04. DOI: 10.1007/s10329-016-0510-x.
↑ ^a ^b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2012, s. 2049. ISBN 978-1-4822-5064-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k E. Milne-Redhead. Notes on African Marantaceae: I. „Kew Bulletin”. 5 (2), s. 157–163, 1950. DOI: 10.2307/4117216.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Brink M., Achigan-Dako E.G.: Plant resources of tropical Africa. T. 16: Fibres. Weikersheim: Margraf, s. 273-276. ISBN 978-92-9081-481-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 292-3. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-09-17] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-11-19]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-11-18]. (ang.).

[globi-5] Hypselodelphys. Global Biotic Interactions (GloBI). [dostęp 2023-11-19].

[szymp-6] Michiko Fujisawa, Kimberley J. Hockings, Aly Gaspard Soumah, Tetsuro Matsuzawa. Placentophagy in wild chimpanzees (Pan troglodytes verus) at Bossou, Guinea. „Primates”. 57 (2), s. 175–180, 2016-04. DOI: 10.1007/s10329-016-0510-x.

[crc-7] Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2012, s. 2049. ISBN 978-1-4822-5064-0.

[proto-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k E. Milne-Redhead. Notes on African Marantaceae: I. „Kew Bulletin”. 5 (2), s. 157–163, 1950. DOI: 10.2307/4117216.

[brink-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Brink M., Achigan-Dako E.G.: Plant resources of tropical Africa. T. 16: Fibres. Weikersheim: Margraf, s. 273-276. ISBN 978-92-9081-481-8.

[kub-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 292-3. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]