Przejdź do zawartości

Jelonek rogacz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jelonek rogacz
Lucanus cervus
(Linneusz, 1758)
Ilustracja
Samiec
Ilustracja
Samica
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Podgromada

owady uskrzydlone

Rząd

chrząszcze

Podrząd

chrząszcze wielożerne

Rodzina

jelonkowate

Podrodzina

Lucaninae

Plemię

Lucanini

Rodzaj

Lucanus

Gatunek

jelonek rogacz

Zasięg występowania
Mapa występowania

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) – jeden z największych chrząszczy w Polsce, należy do rodziny jelonkowatych. Podlega częściowej ochronie gatunkowej[1][2].

Wygląd

[edytuj | edytuj kod]

Jest barwy ciemnobrązowej. Osiąga 6 cm długości (bez żuwaczek). Wielkość ciała waha się jednak znacznie w obrębie gatunku (zarówno wśród samców, jak i samic)[3]. Żuwaczki samca są potężnie rozwinięte i wydłużone, przypominające kształtem poroże jelenia – stąd polska i łacińska nazwa gatunku. Samice posiadają dużo mniejsze żuwaczki. Jelonek żyje w lasach dębowych, żywiąc się głównie sokiem wyciekającym z pni drzew. Owady dorosłe występują w czerwcu. Jak większość chrząszczy, posiadają zdolność lotu, gdyż błoniaste skrzydła drugiej pary są dobrze wykształcone.

Okazy entomologiczne różnych rozmiarów

Larwa i poczwarka

[edytuj | edytuj kod]

Larwa jelonka ma postać pędraka, żyje w zmurszałym drewnie (zwykle w części spodniej, przy ziemi) i żywi się jego fragmentami. Rozwój larwy trwa około pięciu lat; po tym okresie przepoczwarcza się ona w ziemi. W pełni wykształcone chrząszcze pozostają tam aż do następnej wiosny.[3]

Z powodu długiego czasu rozwoju, atrakcyjności z punktu widzenia zbieraczy amatorów, wycinania starych drzew i opryskiwania lasów środkami chemicznymi owad ten został w Polsce niemal doszczętnie wytępiony. Od 1952 roku znajdował się pod ścisłą ochroną gatunkową, a od roku 2014 objęty jest ochroną częściową.

Zachowania godowe

[edytuj | edytuj kod]

W pary łączą się samce i samice o zbliżonych rozmiarach. Samce walczące o samice ustawiają się na gałęzi i okazują sobie nawzajem żuwaczki; następnie, o ile żaden nie zrezygnuje z walki, każdy z nich próbuje przy użyciu żuwaczek chwycić przeciwnika i zrzucić go w dół. W przypadku większych osobników samiec, uzyskawszy dostęp do samicy, umiejscawia się nad nią i od tej pory stale otacza swoimi sześcioma odnóżami i dwiema żuwaczkami, tym samym blokując ją.[3]

Jelonek rogacz w kulturze

[edytuj | edytuj kod]

W Lukanii żuwaczki jelonków wykorzystywano jako amulety; z kolei w wierzeniach ludów germańskich owady te bywały uznawane za zesłane przez Thora[3].

Iluminacje rękopisu Giovannino de Grassi

Ze względu na niezwykły kształt i rozmiary jelonek stanowił również inspirację artystów. Znane są przedstawienia chrząszcza w miniaturach rękopisu Giovannino De Grassi Officiolo Visconti z 1370 i iluminowanego mszału z 1526 z klasztornej biblioteki w Bressanone. Wykonane z dokumentacyjną precyzją akwarelowe portrety jelonka pozostawili po sobie Albrecht Dürer i Georg Hoefnagel. Akwarela Dürera z tym chrząszczem została wykorzystana jako główny motyw etykietki włoskiej brandy Divino[4] wyprodukowanej w 1986 w Trydencie.

Peter Biboit Waza z kwiatami, ca. 1620. Jelonek widoczny po lewej stronie wazy
Jelonki w herbie Paulusa von Appetzhofen (1566-1684), założyciela zamku Weingarten

Realistyczne wizerunki jelonka spotykane są często w niderlandzkich martwych naturach, m.in. w kompozycjach kwiatowych Petera Binoita z początku XVII w. Stylizowane przedstawienia chrząszcza spotykane są w dziełach sztuki okresu secesji, m.in. w rysunkach Stanisława Wyspiańskiego i Alfonsa Muchy. Jelonek spotykany jest również w numizmatyce i filatelistyce, szczególnie w edycjach serii poświęconych ochronie przyrody. Znaczki z nim wydały między innymi poczty Albanii, Bułgarii, Belgii, Czechosłowacji, Jugosławii, NRD, Polski, Węgier i Wielkiej Brytanii[5]. Narodowy Bank Polski wydał w 1997 kolekcjonerską srebrną monetę 20 zł z wizerunkiem jelonka[6].

Jelonek występuje również w baśniach i literaturze dla dzieci, często jako król owadów lub rycerz.

W prologu powieści Alfreda Szklarskiego Tomek w krainie kangurów (pierwszej o przygodach Tomka Wilmowskiego) jelonek jest użyty w szkolnym psikusie.

Rzadkim przypadkiem występowania tego owada w heraldyce jest nadanie przez brytyjską heroldię herbu z nim w klejnocie Williamowi Hartwellowi w początku XVI wieku[7]. Jelonek występuje także w herbach kilku rodów o nazwisku Schröder (Schrötter, Schrödder), m.in. patrycjuszowskiej rodziny z Gdańska. Są to herby mówiące, gdyż nazwa rodziny Lucanidae w języku niem. brzmi właśnie die Schröter[8][9]. Także w herbie Paulusa von Appetzhofen, założyciela zameczku namiestnikowskiego w Weingarten występują trzy jelonki złote na czarnym skosie, a w klejnocie jelonek w słup między bawolimi rogami.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348).
  2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16].
  3. a b c d Marek W. Kozłowski. Ewolucja uzbrojenia u chrząszczy. „Wiedza i Życie”. 2023 (3), s. 38–39. POLITYKA Sp. z o.o. SKA. ISSN 0137-8929. 
  4. Brandy Divino 2006.
  5. Eva Sprecher, Lucanus cervus depictus, Giorgio Taroni, Como: Giorgio Taroni Editore, 2004, ISBN 88-88601-03-1, OCLC 60515415.
  6. Numizmatyka.
  7. Henry Bedingfeld, Peter Gwynn-Jones, Heraldry, Wingston, 1993, s. 104, ISBN 1-85422-433-6.
  8. J.B.Rietstap: Armoires general.
  9. Mariusz Gizowski: Herby Patrycjatu Gdańskiego, KAW, Gdańsk, 2004, ISBN 83-908373-0-7.