Johann Christian August Heyse
| Data i miejsce urodzenia |
21 kwietnia 1764 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
27 czerwca 1829 |
| Zawód, zajęcie |
leksykograf niemiecki, gramatyk, pedagog, autor objaśniająco-zniemczającego słownika wyrazów obcych |
| Narodowość |
niemiecka |
| Alma Mater |
Uniwersytet w Getyndze |
Johann Christian August Heyse, ur. 21 kwietnia 1764 w Nordhausen (półn. Turyngia), zm. 27 czerwca 1829 w Magdeburgu – niemiecki gramatyk, leksykograf, pedagog[1].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
W latach 1783–1786 studiował teologię, filologię i pedagogikę na uniwersytecie w Getyndze. Po studiach wykazywał wielką aktywność w pracy pedagogicznej. Pracował jako nauczyciel w szkołach publicznych i prywatnych w Oldenburgu i Magdeburgu, był dyrektorem szkoły dla dziewcząt w Nordhausen i Magdeburgu. Na temat szkolnictwa i wychowania opublikował wiele artykułów, w latach 1826 i 1829 ukazały się z tego zakresu jego Dzieła zbiorowe (Gesammelte Schriften). W swoich propozycjach reform szkolnictwa nawiązywał do idei filantropizmu i działalności Pestalozziego. Popierał tworzenie szkół dla młodzieży mieszczańskiej, sam tworzył szkoły dla dziewcząt[2].
Był autorem podręczników gramatyki niemieckiej, m.in.: Theoretisch-praktische deutsche Grammatik (1814). W swoich pracach akcentował znaczenie kształcenia w zakresie języków nowożytnych, a dobrą znajomość języka ojczystego traktował jako warunek sukcesu w pracy zawodowej, wiązał z nią też potrzebę wzmacniania świadomości narodowej. Upadek Cesarstwa Niemieckiego w 1806 i zagrożenie ze strony Napoleona miały wpływ na poglądy Heysego, uważał, że język niemiecki jest w tej sytuacji ogniwem łączącym wszystkich Niemców[3].
J. Ch. A. Heyse cieszył się wielkim uznaniem wśród współczesnych. W 1824 roku Uniwersytet w Greifswaldzie przyznał mu stopień doktora honoris causa. Został też przyjęty do dwóch stowarzyszeń językowych: Berliner Gesellschaft für deutsche Sprache i Frankfurter Gelehrtenverein[4]. W kwestii wyrazów obcych opowiadał się za zwalczaniem niepotrzebnych zapożyczeń, ale z drugiej strony ostrzegał przed gorliwym zastępowaniem wyrazów obcych przez nowe skomplikowane formalnie wyrazy[5].
Słownik Heysego[edytuj | edytuj kod]
W 1804 roku ukazał się słownik wyrazów obcych J. Ch. A. Heysego z tytułem podobnym do słownika Joachima Heinricha Campego: Allgemeines Wörterbuch zur Verdeutschung und Erklärung der in unserer Sprache gebräuchlichen fremden Wörter und Redensarten[6]. Tom I liczył 410, tom II 446 stron[7]. Tytuł zapowiada więc zarówno zniemczanie, jak i objaśnianie wyrazów pochodzenia obcego, jest więc to słownik objaśniająco-zniemczający. W drugim wydaniu (rok 1807, przedruk 1809) pojawia się w tytule termin Verdeutschungswörterbuch (słownik zniemczający). Herbert Ernst Wiegand twierdzi, że ta nazwa (Verdeutschungswörterbuch) w tytule słownika właśnie u Heysego pojawiła się po raz pierwszy. Jednak od wydania czwartego (r. 1873) w tytule słownika pojawia się tylko termin Fremdwörterbuch. W 1922 roku ukazało się dwudzieste pierwsze wydanie słownika. We wstępie do słownika J. Ch. A. Heyse deklarował się jako przeciwnik „mieszania języków”, deklarując cele narodowe, patriotyczne[8].
Słownik miał bogatą historię. Po śmierci Johanna Heysego prace nad nim kontynuowali jego synowie, najpierw Karl Heyse, potem Theodor Heyse, a kolejne wydania (czternaste – szesnaste (lata 1870 – 1879) to dzieło Gustava Heysego. W roku 1893 opracowaniem nowych wersji zajął się Otto Lyon, nauczyciel, gramatyk, pedagog. W r. 1910 edycję słownika kontynuuje jeszcze inny autor Willy Scheel, który opracował też skróconą wersję słownika (Das Kleine Fremdwörterbuch)[9]. Słownik Heysego zawiera zapożyczenia z różnych języków, w tym z łaciny, greki, włoskiego, francuskiego, angielskiego itd.[10] Jako polonizmy zostały oznaczone m.in.: Beczka, Czapka, Litewka, Lokiec (jednostka miary), Masurek (taniec), Schlachtitz/Szlachcic, Woiwode[11].
Przykłady artykułów hasłowych:
Barbier, m. ein Bartscherer, Bartputzer; barbieren, scheren, bartscheren
bien (spr. biäng = l. bene) wohl, gut, als Hauptw. Das Wohl, Gut …..[12]
Pronomen, n., pl. Pronomina, l. (v. pro, für, und nomen, Namen, Nennwort) Sprachl. Stellvertreter und begleitende Bestimmwörter der Haupt- od. Nennwörter, welche die Gegenstände nach gewissen Redeverhältnissen bezeichnen, Fürwörter, Personenwörter, Deutewörter …
Obok odpowiedników rodzimych (zniemczeń) znajdują się więc również skromne informacje gramatyczne, etymologiczne i fonetyczne.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin, Boston: Walter de Gruyter, 2012, s. 117 nn.
- ↑ Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse i jego następcy – o ważnym słowniku purystycznym, [w:] W. Sadziński (red.), Gegenwart und Geschichte in komplementärer Relation. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica 9. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, s. 17.
- ↑ Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie ... 2012, s. 121.
- ↑ Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie ... 2012, s. 119 n.
- ↑ Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse i jego następcy ..., 2013, s. 18.
- ↑ Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie ..., s. 117 n.
- ↑ Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen ..., s. 497.
- ↑ Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse ... 2013, s. 19 n.
- ↑ Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse ..., s. 18 n.
- ↑ Katarzyna Sztandarska: Johann Christian August Heyse und sein Wörterbuch, [w:] Barbara Komenda-Earle, Krzysztof Nerlicki, Katarzyna Sztandarska, Monika Kasjanowicz-Szczepańska (red.), Cogito ergo sum – Wortschatz, Kognition, Text. Professor Ryszard Lipczuk zum 70. Geburtstag gewidmet. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2019, s. 236 nn.
- ↑ Dr. Joh. Christ. Aug. Heyses allgemeines verdeutschendes und erklärendes Fremdwörterbuch mit Bezeichnung der Aussprache und Betonung der Wörter nebst genauer Angabe ihrer Abstammung und Bildung. 15. einzig rechtmäßige Original-Ausg., neu bearbeitet, vielfach berichtigt und vermehrt von Prof. Gustav Heyse. Hannover: Hahnsche Hof-Buchhandlung, 1873.
- ↑ Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse ..., s. 19, 22.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Anke Heier: Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin, Boston: Walter de Gruyter, 2012. ISBN 978-3-11-028254-2.
- Dr. Joh. Christ. Aug. Heyses allgemeines verdeutschendes und erklärendes Fremdwörterbuch mit Bezeichnung der Aussprache und Betonung der Wörter nebst genauer Angabe ihrer Abstammung und Bildung. 15. einzig rechtmäßige Original-Ausg., neu bearbeitet, vielfach berichtigt und vermehrt von Prof. Gustav Heyse. Hannover: Hahnsche Hof-Buchhandlung, 1873, 992 s.
- Ryszard Lipczuk: Johann Christian August Heyse i jego następcy – o ważnym słowniku purystycznym, [w:] Witold Sadziński (red.), Gegenwart und Geschichte in komplementärer Relation. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica 9. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, s. 15-27.
- Katarzyna Sztandarska: Johann Christian August Heyse und sein Wörterbuch, [w:] Barbara Komenda-Earle, Krzysztof Nerlicki, Katarzyna Sztandarska, Monika Kasjanowicz-Szczepańska (red.), Cogito ergo sum – Wortschatz, Kognition, Text. Professor Ryszard Lipczuk zum 70. Geburtstag gewidmet. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2019, s. 225-240. ISBN 978-3-339-11128-9, ISSN 1865-8482.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
Heyse ang. [1]