Kazania gnieźnieńskie

Kazania gnieźnieńskie
Data powstania	pocz. XV w.
Miejsce powstania	Małopolska
Zawartość	kazania
Język	łacina, polski
Technika	papier
Liczba kart	190
Miejsce przechowywania	Biblioteka Katedralna w Gnieźnie
	Teksty w Wikiźródłach

Kazania gnieźnieńskie – zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.

Historia

Rękopis kazań zachował się w bibliotece kapituły katedralnej w Gnieźnie (sygn. Ms 24), stąd też zbiór nazywany jest Kazaniami gnieźnieńskimi^[1]. Po Kazaniach świętokrzyskich stanowią najstarszy zabytek polskiej prozy kaznodziejskiej i jeden z najważniejszych zabytków języka polskiego.

Zbiór ma formę papierowego kodeksu formatu małego folio, składającego się z 190 kart^[2]. Powstał na terenie diecezji krakowskiej^[2]. Kodeks został spisany przez czterech różnych kopistów, przy czym kazania polskie wyszły spod jednej ręki^[2]. Kazania w języku polskim zostały zapisane krótko po roku 1409, łacińskie zaś nieco wcześniej^[2].

Kazania polskie spisał prawdopodobnie Łukasz z Wielkiego Koźmina (Koźmin Wielkopolski), bakałarz uniwersytetu praskiego, magister, profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Łukasz z Koźmina mógł wygłaszać kazania w kościele parafialnym w Beszowej, gdzie pełnił funkcję rektora^[3].

Treść

Kazania gnieźnieńskie zawierają 10 kazań w języku polskim, 95 kazań w języku łacińskim oraz kilka wyjątków ze Złotej legendy Jakuba de Voragine^[2]. W kodeksie znajduje się również dodatek wszyty po oprawieniu, zawierający polskie modlitwy z końca XV wieku^[2]. 70 łacińskich kazań (spośród wszystkich 95) jest odpisem ze zbioru kazań de sanctis Peregryna z Opola, jedno zaś pochodzi z jego cyklu de tempore^[2]. Autorstwo pozostałych jest nieznane^[2].

Kazania polskie

Kodeks zawiera następujące kazania w języku polskim^[3]:

na Boże Narodzenie (k. 1–1v)
na Boże Narodzenie (k. 2–5v)
o św. Janie Chrzcicielu (k. 11–12v)
o św. Marii Magdalenie (k. 14–14v)
o św. Wawrzyńcu (k. 171v–172)
o św. Bartłomieju (k. 172v–174)
na Boże Narodzenie (k. 174–177v)
na Boże Narodzenie (k. 177)
o św. Janie Ewangeliście (k. 177v–178v)
o św. Janie Ewangeliście (k. 178v–184v)

Kazanie drugie jest przekładem kazania Peregryna z Opola, także kazanie dziesiąte oparte jest na kazaniu Peregryna^[3]. Podstawą kazania siódmego był tekst ze zbioru kazań Exemplar salutis Hieronima z Pragi^[3]. Pozostałe kazania zostały opracowane na podstawie różnych zbiorów kazań łacińskich, m.in. Jakuba de Voragine i Konrada Waldhausena^[3]. Kazania polskie świadczą o dużej samodzielności ich autora, mimo że są zależne w pewnym stopniu od obcych źródeł^[3].

Kazania napisane są językiem zbliżonym do wypowiedzi potocznych i przeznaczone były dla słuchaczy prostych^[4]. Cechy językowe świadczą, że zabytek pochodzi z Wielkopolski^[4]. Polskie glosy znajdujące się przy kazaniach łacińskich sugerują, że również i one mogły być wygłaszane po polsku^[3].

Początek kazania pierwszego na Boże Narodzenie:

Pisownia oryginalna

<Di>xit: Puer natus est / dzathky mile / Iʃze |
gako tho {vy} ʃzamy dobrze vecze / y teʃze vy | o them
tho {czϕʃto} ʃlychake gdiʃczyʃzϕ kthoremu |
krolevy albo xϕʃzϕczu ʃzin narodzy tedicz | vϕcz
pofʃzythkemv krolefʃtw poʃly beʃzϕ |
atho orϕdze {ony} pouedagϕcz yʃciʃzϕ geʃt {bil}
kro|leuicz narodzyl {a} takeʃczy ʃvϕczy angely | ʃzϕ{cz}
tho ony bily vczyniily {iʃze} gdiʃ{cy}ʃzϕ x^c.
geʃt | byl narodzyl {tedicz vϕcz} yʃzecz ony ogego
narodze|nv ʃzϕcz nam bily pouedaly Anapouetrzucz |
ʃlothke pene ʃzϕcz ony bily ʃpeuaualy* | arzekϕc tako
{Gloria in excelsis} chuala bϕcz bogu nauiʃz=|ʃzokoʃczy
amir boʃzy bϕcz naʃzemy lud<ze>m | dobre vole^[3]

Pisownia współczesna

Dixit: Puer natus est. Dziatki miłe! Iże
jako to {wy} sami dobrze wiecie i teże wy o tem
to {często} słychacie, gdyż ci się ktoremu
krolewi albo książęciu syn narodzi, tedyć więc
po wszytkiemu krolewstwu pośli bieżą,
a to orędzie {oni} powiedając, iż ci się jest {był}
krolewic narodził. A takież ci święci anjeli są{ć}
to oni byli uczynili, {iże} gdyż {ci} się Kryst
jest był narodził, {tedyć więc} iżeć oni o jego
narodzeniu sąć nam byli powiedali, a na powietrzu{ć}
słodkie pienie sąć oni byli śpiewali, a rzekąc tako:
{Gloria in excelsis} Chwała bądź Bogu na wysokości,
a mir Boży bądź na ziemi ludziem dobre wole^[3].

Objaśnienia:

{ } – litery lub wyrazy dopisane w rękopisie między rządkami tekstu albo na marginesie
< > – uzupełnienie miejsca uszkodzonego w rękopisie
* – błąd pisarski
| – granica rządka tekstu w rękopisie

Przypisy

↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 63.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 96.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 97.
↑ ^a ^b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 62.

Bibliografia

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.

[CITEREFDługosz-KurczabowaDubisz200663-1] Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 63.

[CITEREFWydraRzepka198496-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 96.

[CITEREFWydraRzepka198497-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 97.

[CITEREFDługosz-KurczabowaDubisz200662-4] Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 62.

[1]

[2]

[3]

[4]