Krowiak podwinięty
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
krowiak podwinięty |
| Nazwa systematyczna | |
| Paxillus involutus (Batsch) Fr. Epicr. syst. mycol.: 317 (Uppsala, 1838) | |
.JPG)
Krowiak podwinięty (Paxillus involutus (Batsch) Fr.) – gatunek grzybów trujących z rodziny krowiakowatych (Paxillaceae)[1].
Systematyka i nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Paxillus, Paxillaceae, Boletales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy takson ten zdiagnozował w 1786 r. August Johann Georg Karl Batsch nadając mu nazwę Agaricus involutus. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w 1838 r. Elias Fries, przenosząc go do rodzaju Paxillus[1]. Niektóre synonimy[2]:
- Agaricus adscendibus Bolton 1788
- Agaricus contiguus Bull. 1785
- Agaricus contiguus Bull. & Vent. 1809
- Agaricus involutus Batsch 1786
- Agaricus involutus Batsch 1786, var. involutus
- Omphalia involuta (Batsch) Gray 1821
- Omphalia involuta (Batsch) Gray 1821, var. involuta
- Paxillus involutus var. excentricus Fr.
- Rhymovis involuta (Batsch) Rabenh. 1844
Nazwę polską podała Alina Skirgiełło w 1960 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też pod nazwami: bydlęca gęba, krowia gęba, krowia warga, krówka, pieczeń, świnka pospolita, tłuszcz, tłustocha, gwożdziak podwinięty, olszówka[3]. Ma wiele regionalnych nazw, m.in.: olszówka, podolszówka, olchówka, krowia gęba, krowiak, krówka, świnka[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Średnica dochodzi do 13 cm. U młodych egzemplarzy jest łagodnie łukowaty z wyraźnie podwiniętym brzegiem, później płaski lub nieco wklęsły, ale nadal z podwiniętym brzegiem. Barwa żółtobrązowa, oliwkowa, ochrowobrązowa, czerwonobrązowa. Młode okazy mają kapelusz delikatnie pilśniowy, później staje się łysy. Po uszkodzeniu skorka kapelusza jest ciemnobrązowo cętkowana. Podczas suchej pogody kapelusz jest suchy i błyszczący, podczas wilgotnej staje się bardzo śliski[5].
Cienkie, gęste i wyraźnie schodzące na trzon. U młodych grzybów pofałdowane. Są barwy żółtawej lub rdzawej, po uszkodzeniu brązowieją[5].
Wysokość 3–7 cm, grubość 1–2 cm. Jest walcowaty, gruby, pełny, nagi i nieraz zwężony w dolnej części. Barwa zbliżona do barwy kapelusza, zwykle nieco jaśniejsza. Po uszkodzeniu brązowieje[5].
Żółty, żółtawobiały lub bladoochrowy, początkowo twardy, później miękki, po przecięciu grzyba zmienia zabarwienie na czerwonobrązowe lub rdzawobrązowe, smak lekko kwaśny, zapach mało intensywny[5]
Ochrowobrązowy. Zarodniki elipsoidalne, gładkie, o rozmiarach 8-18 × 4,5-6 µm[6].
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Występuje na całej półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym[4]. W Europie jest pospolity[7]. Pojawia się jesienią i latem we wszystkich typach lasu. Rośnie pod różnymi gatunkami drzew, jak np. brzoza, dąb, olsza, sosna, świerk. Zwykle występuje gromadnie[6].
Znaczenie
[edytuj | edytuj kod]
Grzyb trujący. Przez bardzo długi czas był uznawany za cenny grzyb jadalny i często zbierany ze względu na dobry smak, dużą wydajność i łatwość w rozpoznaniu. Jako jadalny wymieniany był w atlasach grzybów[7]. Bardzo długo, bo aż do lat 70. i 80. XX wieku uznany był za jadalny lub warunkowo jadalny[8]. Dla większości ludzi gatunek ten rzeczywiście był nieszkodliwy. Jednakże u niektórych ludzi po jego spożyciu pojawiły się przypadki silnych zatruć. Zawarta w krowiaku substancja chemiczna w niektórych przypadkach powoduje śmiertelną reakcję układu odpornościowego człowieka, polegającą na tym, że organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała przeciwko własnym krwinkom. Sklejone krwinki blokują przepływ krwi w ważnych dla życia narządach. W związku z tymi przypadkami obecnie krowiaka podwiniętego uważa się za gatunek trujący. Mimo to w wielu krajach świata (np. w Europie Wschodniej) jest on nadal zbierany i spożywany[7]. Za grzyb jadalny uważany był również w Polsce przed II wojną światową[9].
Śmiertelnie zatruł się posiłkiem przygotowanym z krowiaka podwiniętego m.in. mykolog Julius Schäffer[10].
Gatunki podobne
[edytuj | edytuj kod]Podobny jest krowiak olszowy (Paxillus filamentosus). Ma łuskowaty kapelusz i rośnie tylko pod olchami[5].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Index Fungorum [online] [dostęp 2013-03-05].
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-04-15].
- ↑ Władysław Wojewoda, Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b Albert Pilát, Otto Ušák: Mały atlas grzybów. Warszawa: PWRiL, 1977.
- ↑ a b c d e Pavol Škubla: Wielki atlas grzybów. Poznań: Elipsa, 2007. ISBN 978-83-245-9550-1.
- ↑ a b Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ a b c Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008. ISBN 978-83-258-0588-3.
- ↑ Informacja o jadalności gotowanych krowiaków podawana jest jeszcze w „Encyklopedii PWN” wydanej w 1984.
- ↑ Elżbieta Kiewnarska: Potrawy i konserwy z grzybów. Warszawa: Zakł. Graf. Tow. Wyd. „BLUSZCZ”, 1927-1939.
- ↑ Jean-Louis Lamaison, Jean-Marie Polese, The Great Encyclopedia of Mushrooms. Cologne, Germany: Könemann, 2005, s. 35, ISBN 978-3-8331-1239-3.