Mikalojus Daukša
 Pomnik Mikalojusa Daukšy w Worniach | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
13 lub 16 lutego 1613 |
| Narodowość |
litewska |
| Dziedzina sztuki | |
| Ważne dzieła | |
| |
Mikalojus Daukša (pol. Mikołaj Dauksza, Dowksza lub Daugsza) herbu Pierzchała[1] (ur. w latach 1527-1538 w Babianach koło Kiejdan[2], zm. 13 lub 16 lutego 1613 w Miednikach[3][4]) – litewski pisarz i tłumacz, jeden z pierwszych humanistów Wielkiego Księstwa Litewskiego, działacz katolicki i twórca litewskiej terminologii teologicznej[1], kanonik miednicki i oficjał żmudzki.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Przypuszczalnie Daukša pobierał nauki w szkole w Wilnie, później zaś podjął studia na którymś z europejskich uniwersytetów, zdobywając wykształcenie i znajomość kilku języków[5]. Zapewne w latach 50. XVI wieku został wyświęcony na kapłana[6]. W latach 70. XVI wieku (w roku 1570[1] lub 1572[6]) został mianowany kanonikiem kapituły katedralnej żmudzkiej i zamieszkał w Miednikach. Był pomocnikiem biskupa żmudzkiego Melchiora Giedroycia[6], w latach 1585-1592 pełniąc funkcję jego oficjała. W latach 1609–1610 administrował całą diecezją żmudzką[1].
Twórczość literacka
[edytuj | edytuj kod]
Katechizm
[edytuj | edytuj kod]Jako jeden z pierwszych opowiadał się za rozwojem języka litewskiego jako języka literackiego. Przetłumaczony przez Daukšę Katechizm hiszpańskiego jezuity Jakuba Ledesmy, wydany w roku 1595[7] w Wilnie[6] jako Kathechizmas, jest uznawany za pierwszy litewski druk katolicki[7] i pierwszą książkę w języku litewskim[6] wydaną i wydrukowaną na terenie Wielkiego Księstwa (wcześniejsze druki były wydawane w Prusach)[3].
Jedyny zachowany egzemplarz pierwszego wydania Katechizmu znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego[6]. Dzieło Daukšy przedrukowano trzykrotnie w latach 1886, 1929 i 1995[6][4].
Postylla
[edytuj | edytuj kod]Przekład Postylli mniejszej Jakuba Wujka, który ukazał się w Wilnie w roku 1599[6] pod tytułem Postilla catholicka, tái est Ižguldimas ewangeliu kiekwienos nedelos ir szwętes per wissús metús[8], uchodzi za jeden z najcenniejszych zabytków piśmiennictwa starolitewskiego[6]. Tekst przedrukowano w latach 1904, 1909, 1926, 1927, 1929 i 2000[6][4].
Postilla catholicka, napisana w centralnym dialekcie auksztajckim (auksztockim, górnolitewskim), z wpływami narzeczy wschodniego i żmudzkiego[4], poświadcza zarówno wyrazy reliktowe, jak i przestarzałe formy gramatyczne oraz archaizmy morfologiczne języka litewskiego[9][3]. Tekst Daukšy jest poprawnym przekładem, adekwatnym w stosunku do oryginału, charakteryzującym się płynnością i zastosowaniem bogatego zasobu słownictwa[6].
Przedmowa do postylli, napisana odmiennie niż reszta tekstu w języku polskim, stanowi manifest programowy zawierający postulaty zachowania, podtrzymywania i rozwoju języka litewskiego. Po raz pierwszy w Wielkim Księstwie Litewskim wysunięto w niej argumenty językowe, nie zaś historyczne, jako wyznaczniki litewskiej tożsamości:
Nie ziemie obfitością, nie różnością ubiorów, nie wesołością krajów, nie miast i zamków mocnością narody stoją, ale więcej zachowaniem i używaniem języka własnego (...). Język jest (...) matką jedności, ojcem społeczności, państw stróżem[6].
Ganię zaniedbanie a zbrzydzenie i niemal odrzucenie języka naszego właśnie litewskiego. Naostatek, bych nie miał inszej i wy wszyscy z tych ksiąg na litewski język przełożonych pomocy i pożytku, dosyć mi będzie na tem, że tą jakążkolwiek małą pracą moją, jak mniemam i żądam, dam powód i pochop naszym ku języka ojczystego zamiłowaniu, zachowaniu i rozkrzewieniu[10].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Dzięgielewski 1994 ↓, s. 131.
- ↑ Venclova 2013 ↓, s. 35.
- ↑ a b c Suziedelis 2011 ↓, s. 92.
- ↑ a b c d Samogitian Cultural Association ↓.
- ↑ Venclova 2013 ↓, s. 35-36.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Venclova 2013 ↓, s. 36.
- ↑ a b Jackiewicz 2012 ↓.
- ↑ Mazvydas ↓.
- ↑ Smoczyński 2000 ↓, s. 18.
- ↑ Jaczynowski 1905 ↓, s. 5.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jan Dzięgielewski: Dauksza, Daugsza, Dowksza Mikołaj. W: Jan Dzięgielewski (red.), Janusz Ekes, Tadeusz Krawczak, i inni: Encyklopedia historii Polski. Dzieje polityczne. T. 1. Warszawa: Morex, Egross, 1994, s. 131. ISBN 83-902522-1-X.
- Mieczysław Jackiewicz. Stosunki kulturalne w Wilnie w XVI-XVII wiekach (3). „Kurier Wileński”. 173, 2012-09-21. [dostęp 2014-12-07]. (pol.).
- Adam Jaczynowski: Z ruchu Litewskiego (Przedruk z "Gońca",Nr 280 i 312, r. 1905). Kwestya Litewska w prasie polskiej, 1905. [dostęp 2014-12-07]. (pol.).
- Martynas Mazvydas: Reading Europe - Postilla catholicka, tái est Ižguldimas ewangeliu kiekwienos nedelos ir szwętes per wissús metús. Reading Europe. [dostęp 2014-12-07]. (ang.).
- Wojciech Smoczyński. Starolitewskie žmuo, žmunį na tle prabałtyckich rzeczowników atematycznych. „Acta Linguistica Lithuanica”. 43, s. 18, 2000. [dostęp 2014-12-07]. (pol.).
- Daukša Mikalojus (? - 1613). W: Saulius Suziedelis: Historical Dictionary of Lithuania. Lanham: Scarecrow Press, 2011, s. 91-92. ISBN 978-0-8108-4914-3.
- Dauksza Mikołaj. W: Tomas Venclova: Wilno. Przewodnik biograficzny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2013, s. 35-36. ISBN 978-83-06-03321-2.
- Mikalojus Dauksa (Biography). Samogitian Cultural Association, 1998. [dostęp 2014-12-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-13)]. (ang.).