Mury obronne Bardejowa

Fragment murów obronnych od strony pn.; w głębi kościół św. Idziego

Mury obronne Bardejowa – zespół murowanych obiektów obronnych, budowanych w wiekach XIV-XVI, składający się z murów obwodowych wzmocnionych basztami, obronnymi bramami oraz barbakanami i uzupełniony mokrą fosą, otaczający średniowieczne centrum miasta Bardejów w północno-wschodniej Słowacji.

Północny fragment murów i Baszta Złotników (renesansowa) z wieży kościoła św. Idziego

Historia budowy

Budowę murów miejskich Bardejowa, wznoszonych zapewne w miejsce starszych umocnień drewnianych, rozpoczęto w 1352 r. z polecenia króla Węgier Ludwika I.

Budowa umocnień przebiegała w trzech etapach. Zasadniczy system obronny Bardejowa, wzniesiony na mocy polecenia królewskiego, składał się z kamiennych murów obronnych z trzema bramami, wzmocnionych szeregiem baszt i otoczonych fosą. Pochodzi on z drugiej połowy XIV w. Drugi etap, realizowany na początku XV w., obejmował budowę zewnętrznego parkanu oraz kilku kolejnych baszt. W trzecim etapie, realizowanym od połowy XVI w., przystosowano system obronny miasta do wymogów nowej broni – artylerii. W oparciu o rysunek Kaspra Caspara z 1560 r. możemy stwierdzić, że oprócz muru głównego istniał również niższy mur zewnętrzny, a całość była otoczona fosą. Na północnym odcinku murów dodatkowy rów z wodą biegł również w pasie międzymurza. Istniały wówczas trzy bramy (północno-wschodnia, południowa i zachodnia) oraz północna furta koło kościoła św. Idziego. Bramy północno-wschodnia oraz zachodnia posiadały wówczas świeżo dobudowane, koliste barbakany, połączone z przedmieściami mostami zwodzonymi. Mniejszy barbakan bez mostu zwodzonego istniał również przed wspomnianą furtą. Brama południowa zamiast barbakanu posiadała łukowo zagiętą „szyję” z dodatkową wieżą i również mostem zwodzonym. Ostatnie prace związane z rozbudową umocnień miejskich przypadły na pierwszą połowę XVII w., lecz wówczas, w związku z rozwojem artylerii, zaczęły już one tracić swe walory obronne.

Cały system obronny Bardejowa w okresie swojego rozkwitu liczył 23 baszty, z których do naszych czasów zachowało się 12. Zrekonstruowano 9 baszt, barbakan przy bramie północno-wschodniej oraz liczne odcinki murów. Pozostałe elementy zanikły zupełnie lub zachowały się z nich jedynie ślady w terenie (np. Baszta Narożna, słow. Nárožná bašta). Niektóre budowle zanikły jeszcze około połowy XIX w., inne musiały ustąpić nowej zabudowie już w wieku XX. Pomimo szeregu braków i nieciągłości, powstałych na skutek wyburzeń w ciągu ostatnich 200 lat, system ten jest uznawany za najbardziej reprezentatywny przykład średniowiecznych umocnień miejskich na Słowacji.

System obrony

Do obrony poszczególnych baszt przeznaczona była określona liczba mężczyzn. Zwykle byli to przedstawiciele jednego z cechów rzemieślniczych, którymi dowodził jeden z członków Rady Miejskiej. Ten dysponował kluczami do baszty, w której była złożona niezbędna broń z zapasem kul i prochu. Według zapisów archiwalnych w 1536 r. miasto miało 480 sztuk broni strzeleckiej (słow. pušiek), 89 kusz, 609 mieczy, 390 włóczni i 160 halabard. Liczba armat nie została podana (może mieściła się ona w puli owych 480 pušiek). Wiadomo jednak, że w mieście przebywali najemni artylerzyści (czyli „puszkarze”), którzy byli wówczas najlepiej wynagradzanymi żołnierzami. Bardejów był zawsze dobrze uzbrojony. Pracowali tu płatnerze i rusznikarze, produkowano również proch. Węgierscy panujący nie wahali się zwracać do miasta z prośbą o użyczenie broni, amunicji, a nawet doświadczonych artylerzystów. Zachował się spis broni i uzbrojenia, które miasto w 1673 r. wypożyczyło do obrony Koszyc.

Wykaz bram i baszt

Baszta Rymarzy (Szkolna)

Baszta Krawców (Klasztorna)

• Brama Zachodnia (słow. Západná brána) z II poł. XIV w., u wylotu ul. Hviezdoslava, dziś już nieistniejąca.

• Baszta Rymarzy (słow. Bašta remenárov; inaczej: Baszta Szkolna, słow. Školská bašta). Wybudowana w I połowie XV w., była jednym z głównych punktów obronnych w zachodnim ciągu murów miejskich. Pierwotnie trójkondygnacyjna, wzniesiona na planie zbliżonym do soczewki. Zachowane kamienne wsporniki podtrzymywały drewniany ganek, obiegający budowlę od strony miasta i łączący się z odcinkami murów po obu stronach baszty. Wykorzystywany on był przez straż lub w czasie obrony miasta. Baszta była rekonstruowana w latach 1962-65.

• Baszta Krawców (słow. Bašta krajčírov; inaczej: Baszta Klasztorna, słow. Kláštorná bašta). Wzniesiona w południowej części murów obronnych, na zachód od Górnej Bramy, koło klasztoru franciszkanów. Zbudowana na rzucie koła, posiada dobrze zachowane kamienne wsporniki dawnego ganku strażniczego. W dolnych kondygnacjach gotyckie sklepienia.

• Baszta Prochowa (słow. Prašná bašta). Wznosi się w południowej części murów obronnych, obok dawnej Bramy Górnej. Czworokątna w rzucie, trójkondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym, zbudowana została na przełomie XIV i XV w. Wyjścia na ganek i mury obronne wiodą przez kamienne, gotyckie portale. Jej nazwa świadczy, że przechowywano w niej lub nawet wyrabiano czarny proch strzelniczy. Zewnętrzne, kryte schody wiodące na pierwsze piętro, zbudowano w 1648 r. Po rekonstrukcji w latach 1958-59 XX w. jej wnętrza zostały przystosowane do pełnienia roli depozytu Muzeum Szaryskiego.

• Brama Górna (słow. Horná brána) - w południowej części miasta. Pierwotnie z XIV w., wielokrotnie przebudowywana. Dziś już nie istnieje.

Mała i Wielka Baszta

• Mała Baszta (słow. Malá bašta, inaczej: Mała Zbrojownia, słow. Malá zbrojnica). Wzniesiona na rzucie niepełnego okręgu tuż obok Wielkiej Baszty, na górnej kondygnacji została wyposażona w strzelnice dla lżejszej broni strzeleckiej (np. dla arkebuzów). Zbudowana została na początku XVI w. z przeznaczeniem na miejską zbrojownię i skład prochu strzelniczego. Po rekonstrukcji w latach 1953-57 została nakryta dachem siodłowym ze szczytem.

• Wielka Baszta (słow. Hrubá bašta). Pierwotnie półkolista baszta w murach miejskich, wzniesiona w II połowie XIV w., została znacznie rozbudowana na początku XVI w. w potężną, pięciokondygnacyjną budowlę obronną z kazamatami armatnimi na dolnych kondygnacjach i strzelnicami dla lżejszej broni strzeleckiej na wyższych. Nakryta jest wysokim dachem, mieszczącym kolejne dwie kondygnacje. Była największą basztą w systemie obronnym Bardejowa; dysponując murami grubości do 3,5 m skutecznie broniła jego najbardziej zagrożonego odcinka.

• Baszta Piwowarów (słow. Bašta pivovarníkov; inaczej: Wielka Baszta, słow. Veľká bašta). Pierwotnie trójkondygnacyjna, zbudowana została na planie „obciętego” koła w I połowie XV w. Później została przebudowana i podwyższona o 2 kolejne kondygnacje. Strzelnice w dolnych kondygnacjach umożliwiały skuteczną obronę centralnej części wschodniego odcinka murów miejskich. Od strony miasta zachowały się kamienne wsporniki, które podtrzymywały drewniany ganek przeznaczony dla straży miejskiej i obrońców. Od połowy XVII w. basztę utrzymywał i zabezpieczał jej obronę cech piwowarów.

• Baszta Kuśnierzy (słow. Bašta kožušníkov; inaczej: Czerwona Baszta, słow. Červená bašta; też: Królewska Baszta). Zachowana w formie baszty łupinowej, otwartej od strony miasta. Trójkondygnacyjna, wyposażona w strzelnice dla broni strzeleckiej. Pierwotnie nakryta stożkowym dachem (według weduty miasta Kaspra Caspara z 1560 r.), obecnie niezadaszona. Jej ściany były pomalowane na jasnoczerwony kolor z ciemnoczerwonym kwadrowaniem (stąd nazwa). Od strony zewnętrznej pod górnym gzymsem zachowały się ślady herbu miasta i herbu Węgier, które w 1597 r. dał namalować ówczesny wójt miasta Leonard Glatz.

• Dolna Brama (słow. Dolná brána) z II poł. XIV w., w znacznym stopniu zrekonstruowana wraz z barbakanem.

• Baszta Złotników (słow. Bašta zlatníkov; też: Baszta Renesansowa, słow. Renesančná bašta). Wznosi się przy najbardziej na północ wysuniętym fragmencie murów obronnych Bardejowa. Zbudowana na rzucie prostokąta, przedstawia typ baszty otwartej (niezadaszonej) i jedyny przykład architektury obronnej renesansu w Bardejowie. Attyka w formie krenelażu pochodzi z roku 1582.

Baszta Północna (Archiwalna)

• Baszta Północna (słow. Severná bašta; też: Baszta Archiwalna, słow. Archívna bašta). Wzniesiona została dopiero na początku XVI w. jako punkt ogniowy, wysunięty poza linię fosy i chroniący zewnętrzną linię murów. Od strony frontowej jej rzut jest półkolisty, od strony miasta jest prosto ścięta. Pierwotnie dwukondygnacyjna. Po rekonstrukcji w 1958 r. została nadbudowana o trzecią kondygnację i nakryta dostosowanym do jej rzutu dachem siodłowym. Obecnie wykorzystywana na lokal gastronomiczny.

Literatura

• Gutek František, Jiroušek Alexander: Slobodné kráľovské mesto Bardejov, SÁŠA, Košice 2014, s. 2, ISBN 978-80-89696-01-7;
• Janota Eugeniusz: Bardyjów. Historyczno-topograficzny opis miasta i okolicy (Osobne odbicie z XXIX Tomu Rocznika Towarzystwa naukowego Krakowskiego), Kraków 1862, s. 9.