Plac Wolności w Bielsku-Białej
| Biała Wschód | |
 Zdjęcie lotnicze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Poprzednie nazwy |
Neuer Ring |
Położenie na mapie Bielska-Białej  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 49°49′24,1″N 19°03′13,5″E/49,823370 19,053760
| |
Plac Wolności – plac w śródmieściu Bielska-Białej (w administracyjnej dzielnicy Biała Wschód), jeden z dwóch – obok placu Wojska Polskiego – rynków dawnego miasta Biała. Wytyczony został jako Nowy Rynek w latach 80. XVIII wieku.
Układ i płyta[edytuj | edytuj kod]
Jest to zbliżony kształtem do prostokąta plac o długości 75 m na osi północ-południe i 40 m na osi wschód-zachód. Jego powierzchnia wynosi 3000 m².
Od południa jest ograniczony przez ulicę 11 Listopada – główny deptak handlowy miasta (południowa pierzeja placu według numeracji budynków należy do tejże ulicy). Wpada ona w narożnik południowo-zachodni i wybiega z narożnika południowo-wschodniego. Północną pierzeję przecina wlot ulicy Legionów.
Centralną część placu wypełnia płatny parking i postój taksówek; wjazd na nie znajduje się od strony ul. Legionów. Południowa część placu (będąca jednocześnie częścią ul. 11 Listopada) oraz ok. 20-metrowe przestrzenie (oddzieloną od parkingu przez drzewa i klomby kwiatowe) wzdłuż pierzei wschodniej i zachodniej stanowią strefę pieszą. Cała płyta (zarówno parking, jak i strefa piesza) jest wybrukowana.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Plac – pierwotnie noszący nazwę Nowego Rynku (Neuer Ring) – został wytyczony w latach 80. XVIII wieku wraz z budową traktu środkowogalicyjskiego (otwartego oficjalnie w dniu 1 maja 1785), którego fragmentem była dzisiejsza ulica 11 Listopada. Od samego początku miał obecny kształt (prostokąt ograniczony drogą od południa z przecięta przez wlot drogi pierzeją północną). Jego zabudowę tworzyły głównie jednopiętrowe kamienice w tzw. stylu józefińskim (do czasów współczesnych zachowały się w swoim pierwotnym kształcie dwie), przy południowo-wschodnim narożniku znajdował się zajazd Zum Schwarzen Adler (Pod Czarnym Orłem), a w części północno-wschodniej pozostawał długo niezabudowany.
,_fabryka_Rudolfa_Lukasa_oko%C5%82o_1907.jpg)
W 1812 w północnej pierzei powstał późnobarokowy dom cechowy, będący w swoim czasie najokazalszym obiektem w obrębie Nowego Rynku. Około 1825 Johann Georg Lukas rozpoczął w pierzei wschodniej budowę fabryki apretury, która była pierwszym w Białej – i jednym z pierwszych w całej Galicji – zakładem korzystającym z maszyny parowej[1]. Fabryka ta funkcjowała w okresie PRL jako Spółdzielnia Inwalidów „Wyzwolenie” a od 1996 pod nazwą Bielstyl. W 1846 w pierzei północnej powstał (przebudowany w II połowie XIX wieku) budynek mieszczący od początku swego istnienia pocztę; jest to dziś najdłużej pełniący nieprzerwanie swą funkcję budynek publiczny w Bielsku-Białej. Do 1890 na środku placu znajdowała się figura świętego Floriana, patrona strażaków. Później aż do czasów PRL stała w jego miejscu żeliwna pompa wodna.
W 1890 dotychczasowy Neuer Ring przemianowano na Franzensplatz (Plac Franciszka) dla uczczenia cesarza Franciszka I. W następnych latach miały miejsce wielkie zmiany w zabudowie placu. W miejscu jednopiętrowych józefińskich kamieniczek powstały kamienice secesyjne i neostylowe, z których najokazalszymi były dwie narożne (nr 1 i 10) tworzące kompozycyjną całość. W 1905 w miejscu XVIII-wiecznego zajazdu zbudowano czteropiętrowy hotel Zum Schwarzen Adler (przemianowany później na Pod Orłem, a obecnie pełniący funkcję biurowca i pasażu handlowego), który do dziś pozostaje dominantą placu.
Jednocześnie plac stał się miejscem wielu maniefestacji polskiego ruchu narodowego i ruchu robotniczego, a to za sprawą funkcjonowania w kamienicy pod nr 2 w latach 1873–1939 „Czytelni Polskiej” – placówki będącej w całej swoje historii siedzibą: koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, gniazda „Sokoła”, Stowarzyszenia Zawodowego Robotników Manufakturowych i Fabrycznych oraz Rękodzielników (chrześcijańskich związków zawodowych zakładanych i rozwijanych przez środowiska związane ze Stanisławem Stojałowskim), Konsumu Robotniczego oraz Sceny Robotniczej. 23 kwietnia 1890 na placu Franciszka rozpoczęła się demonstracja robotnicza, która przerodziła się z antysemickie zamieszki, podczas których zginęło jedenaście osób. 26 sierpnia 1914 w uroczystej oprawie z placu wymaszerował 87-osobowy oddział członków „Sokoła” pod wodzą Henryka Boryczki walczący w Legionach Polskich. W lutym 1915 na Józef Piłsudski odbierał tu defiladę I Brygady Legionów Polskich; dla upamiętnienia tego wydarzenia w latach 20. planowano postawić w tym miejscu pomnik pierwszego marszałka Polski, planów tych jednak nigdy nie zrealizowano[2].
Po przyłączeniu Białej do Polski w 1918 plac przemianowano na Plac Wolności. Pod rządami niemieckimi w latach 1939–1945 nosił nazwę najpierw Rudolf-Heß-Platz, a następnie Albrecht-Dürer-Platz. Już w okresie międzywojennym, ze względu na rozwój komunikacji samochodowej, zaczął spełniać rolę parkingu, a po II wojnie światowej definitywnie przestał pełnić funkcję placu targowego. Został przecięty jezdnią, która łączyła dzisiejszą ulicę 11 Listopada (wówczas Dzierżyńskiego), która była główną drogą wylotową ze śródmieścia w kierunku wschodnim, z Legionów (wówczas PKWN). W latach 70. kursowały tędy i zatrzymywały się miejskie autobusy. W 1974 oddano do użytku równoległą do Dzierżyńskiego ulicę Koniewa (obecnie Stojałowskiego), a także wybudowano dwujezdniową ulicę Lwowską – obwodnicę wschodniej części historycznego centrum. Obie te inwestycje pozwoliły na wyeliminowanie ruchu kołowego z ul. Dzierżyńskiego i wprowadzenie na plac Wolności strefy pieszej. Wówczas ukształtował się dzisiejszy wygląd płyty placu (parking w części centralnej, reszta jako deptak). W latach 70. dokonano też znaczącej zmiany w zabudowie, wyburzając jedną z XIX-wiecznych kamienic w pierzei północnej. W jej miejscu powstał pięciopiętrowy biurowiec (przebudowany do obecnej postaci na początku XXI stulecia).
11 listopada 1989 odbył się tu po raz pierwszy od 1938 – zorganizowany przez KPN – wiec z okazji Narodowego Święta Niepodległości[3]. W latach 2007–2010 plac był miejscem odbywania się Jarmarku Galicyjskiego – jednej z atrakcji Święta Ulicy 11 Listopada[4].
Zabudowa[edytuj | edytuj kod]
Dominantą placu jest znajdujący się w pierzei południowej dawny hotel „Pod Orłem” (według numeracji: 11 Listopada 60). Jest to neobarokowo-klasycystyczny czteropiętrowy gmach wybudowany w 1905 w miejscu XVIII-wiecznego zajazdu wg projektu Alexandra Neumanna. Posiada zachowany secesyjny wystrój westybulu i klatki schodowej oraz salę redutową o powierzchni 709 m² w stylu neorenesansowym. Obecnie pełni funkcję biurowca i pasażu handlowego. Sąsiądują z nim dwie kamienice (ul 11 Listopada 56 i 58), będące pozostałością józefińskiej zabudowy z końca XVIII wieku, z których jednak tylko jedna (nr 58) zachowała swój pierwotny kształt; druga została nadbudowana i utraciła oryginalne zdobienia.
Najważniejszym akcentem pierzei zachodniej jest neobarokowa trzypiętrowa kamienica (według numeracji: pl. Wolności 1 / 11 Listopada 41) o zaokrąglonym narożniku wybudowana w 1902 dla Davida Feinera, w której do 1943 mieściła się apteka „Pod Białym Orłem” – najstarsza bialska apteka założona w 1701 i obecnie funkcjonująca w kamienicy przy placu Wojska Polskiego. Sąsiaduje z nią neorenesansowa dwupiętrowa kamienica (nr 2) z 1893, która do 1939 mieściła różne polskie organizacja narodowe („Czytelnia Polska”) oraz organizacje robotnicze; o jej historycznym znaczeniu mówi tablica pamiątkowa przy wejściu. Pod nr 3 stoi dwupiętrowy budynek powstały jeszcze w XVIII wieku, jednak na skutek przebudowy w XX wieku zatarta została jego pierwotna architektura. Następnym obiektem (nr 4) jest secesyjna kamienica Ignacego Borgera z 1905, której fasada pokryta jest licznymi płaskorzeźbami z przedstawieniami roślinnymi. Ostatnim budynkiem (nr 5) zachodniej pierzei jest zabytkowa[5] józefińska kamienica z końca XVIII wieku.
Pierzeja północna przedzielona jest ul. Legionów. Po jej zachodniej stronie (nr 6) znajduje się wybudowany 1846 i przebudowany w stylu neorenesansowym w II połowie XIX wieku budynek, mieszczący od początku swego istnienia pocztę (dziś Urząd Pocztowy Bielsko-Biała 2). Jest to dziś najdłużej pełniący nieprzerwanie swą funkcję budynek publiczny w mieście. Po stronie wschodniej z kolei (nr 7) położony jest późnobarokowy dawny dom cechowy sukienników z 1812 (obecnie siedziba mBanku).
Pierzeję wschodnią rozpoczyna jednopiętrowy budynek handlowo-usługowy nr 8, który pochodzi z około 1825–1830 i jest pozostałością dawnej fabryki apretury apretury Johanna Georga Lukasa (w okresie PRL Spółdzielnia Inwalidów „Wyzwolenie”, po 1996 Bielstyl). Sąsiedni czteropiętrowy biurowiec nr 9 przebudowany do obecnej postaci na początku XXI wieku stoi w miejscu wyburzonej kamienicy Rudolfa Lukasa (syna Johanna Georga i burmistrza Białej). Narożna trzypiętrowa neobarokowa kamienica Michaela Neumanna (nr 10) z 1904 (proj. Alexander Neumann) z charaktarestyczną kopułą odpowiada kompozycyjnie podobnej kamienicy pod nr 1; w latach 1909–2008 mieściła popularną drogerię „Tanewski”.
-
Hotel Pod Orłem -
Kamienica Davida Feinera -
Pierzeja wschodnia z kamienicą Michaela Neumanna -
Dawny dom cechowy -
Kamienica nr 2 -
Kamienica Ignacego Borgera -
Budynek poczty
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom II – Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010, s. 297. ISBN 978-83-60136-26-3.
- ↑ Randka? Może spacer na bielskim deptaku. Gazeta.pl, 12 lutego 2009. [dostęp 2009-06-24].
- ↑ Przełom 1989 w Bielsku-Białej. bielsko.biala.pl. [dostęp 2009-06-24].
- ↑ Program Święta Ulicy [zarchiwizowane 2016-03-05].
- ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2020 r. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-12-30]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000. ISBN 83-902079-0-7.
- Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 1994, seria: Biblioteka Bielska-Białej. ISBN 83-901390-0-6.
- Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży: Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Plac Wolności [online], FotoPolska [dostęp 2019-01-08] (pol.).