Konfederacja tarnogrodzka

Konfederacja tarnogrodzka 1715-1717 – związek szlachty zawiązany w Tarnogrodzie przeciwko Augustowi II Mocnemu i pobytowi wojsk saskich w Polsce, zainspirowany przez Rosję. Zakończony został układem warszawskim w 1716 r., który przyjęto na sejmie niemym w 1717 r. pod naciskiem wojsk rosyjskich.

Geneza

Cmentarz Epidemiczny w Warszawie, założony w wyniku epidemii dżumy w latach 1707-1713

W okresie kryzysu wschodniego (w Wielkim Księstwie Litewskim) w 1710 do Rzeczypospolitej wprowadzono wojska saskie, pod pretekstem zagrożenia tureckiego. Turcja sprzymierzona była ze Szwecją i wspierała roszczenia Karola XII i Stanisława Leszczyńskiego, jednak w wyniku klęski zadanej jej w walce z Austrią i Wenecją, 22 kwietnia 1714 zawarto traktat pokojowy z Augustem II, zażegnując to zagrożenie.

Utrzymanie wojsk saskich spadło na szlachtę. Specjalnie w tym celu powołano w stolicy komisariat generalny, który miał się zajmować pobieraniem kontrybucji na utrzymanie tych wojsk, stosując metody przypominające okupacyjne metody wojsk szwedzkich sprzed paru lat. Proceder ten był jawnym złamaniem praw szlacheckich, gdyż nakładał nowe podatki bez zgody szlachty, tym bardziej, że przerzucając koszty utrzymania na Polskę, odciążono skarb saski.

Jednak wprowadzenie wojsk saskich do Polski miało także inne znaczenie, bowiem było ono częścią planu zreformowania m.in. wojska polskiego. Łatwa do przewidzenia reakcja szlachty polskiej i nadużycia wojska saskiego miały spowodować protest szlachty, w którym mediatorem miał być król, który przy okazji chciał narzucić swoje reformy w duchu absolutyzmu.

Wobec tych działań ze strony wojsk sojuszniczych szlachta zaczęła walkę zbrojną. Pierwsze wystąpiły województwa małopolskie. Mimo zaangażowania wojsk saskich w roku 1714 w działania wojenne konflikt zaczął się rozprzestrzeniać. Senatorowie odmówili królowi poparcia, a szlachta zawiązała konfederacje wojewódzkie.

Konfederaci, występując przeciw obecności wojsk saskich w Polsce, zwrócili się jednocześnie z prośbą o mediację do cara Piotra I. Tym sposobem Rosja stała się rzeczywistą protektorką Polski, zyskując sposobność ingerowania w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej.

W latach 1709-1714 w kraju powoli wygasały walki pomiędzy zwolennikami Augusta II i Leszczyńskiego, a do kraju powoli powracali stronicy tego drugiego.

Dodatkowym czynnikiem wpływającym na nastroje społeczne była zaraza 1707-1713, która spadła na ziemie polskie, powodując stratę aż jednej trzeciej ogółu ludności miejskiej i wiejskiej. Następnie zaraza wybuchła wśród zwierząt hodowlanych, powodując znaczne straty. Dodatkowo niesprzyjające warunki pogodowe jak susze, powodzie, grad i plaga szarańczy spowodowały niskie plony. Wszystkie te czynniki wpłynęły niekorzystnie na warunki ekonomiczne ogółu ludności, w tym szlachty.

Przebieg

Marszałek generalny konfederacji Stanisław Ledóchowski

26 listopada 1715 r. w Tarnogrodzie zawiązano konfederację generalną. Marszałkiem generalnym został Stanisław Ledóchowski. Za cel konfederaci postawili sobie obronę wolności RP, doprowadzenie do wyjścia wojsk okupacyjnych oraz odsunięcie urzędników saskich od władzy.

Do konfederacji przyłączyła się część wojska koronnego i litewskiego. Hetmani wielcy koronny i litewski Adam Mikołaj Sieniawski i Ludwik Pociej, powiązani z Rosją, nie zdecydowali się na poparcie żadnej ze stron konfliktu.

W zimie wojska saskie rozpoczęły ofensywę pod dowództwem Jakuba Flemminga, przekroczyły Wisłę pod Sandomierzem i zajęły podstępem Zamość. Za pośrednictwem senatorów w styczniu 1716 r. w Rawie Ruskiej zawarty został rozejm między konfederatami a wojskami saskimi. Konflikt miał zostać rozstrzygnięty na zwołanym w tym celu sejmie. Niestety rozejm okazał się nietrwały – w Wielkopolsce i na Litwie zawiązały się konfederacje. Cesarz Piotr I, który nie chciał dopuścić do wzmocnienia pozycji Augusta II, obiecał konfederatom pomoc w usunięciu wojsk saskich, a nawet detronizację króla.

W lutym 1716 r. konfederaci zwrócili się z prośbą o mediację do Piotra I. Wcześniej odrzucili ofertę pomocy nuncjusza papieskiego, gdyż pamiętali o stanowczym poparciu kurii rzymskiej dla Augusta II podczas wojny północnej. Późniejsze starania o pośrednictwo Turcji czy cesarza były bezprzedmiotowe z powodu rozpoczynającej się wojny pomiędzy nimi. Wobec tego August II zgodził się na mediację rosyjską.

Rokowania rozpoczęły się w czerwcu 1716 r. w Lublinie. Zostały zerwane, gdyż konfederaci zdobyli Poznań, zaś Sasi w Sandomierzu powiesili Mikołaja Łaściszewskiego. Konfederaci łudzili się, że sami doprowadzą do zgody między Piotrem Wielkim a Karolem XII, detronizując Augusta. W tym celu do Austrii pojechał konfederata Stefan Morsztyn, by nawiązać kontakt z tamtejszym posłem szwedzkim Johanem Stiernhöckiem. Nie przyniosło to jednak wielkich rezultatów.

Zaostrzyła się sytuacja w obozie konfederatów. Obaj hetmani zostali odsunięci od władzy. Zawiedzeni stroną rosyjską konfederaci próbowali rokować bezpośrednio z królem. Jednak kompromis nie został osiągnięty. August II wezwał wojska rosyjskie na pomoc w połowie sierpnia 1716.

Kolejne rokowania rozpoczęto w Warszawie w październiku 1716 r. Rozmowy były bardzo trudne i żmudne, jednak doszło do pogodzenia stron. Traktat warszawski podpisano w 3 listopada 1716 r., został on zatwierdzony na sejmie niemym.

Bitwy

• 8 października 1715 – bitwa pod Radogoszczą
• luty 1716 – bitwa pod Ryczywołem
• czerwiec 1716 – II bitwa pod Sokalem
• lipiec 1716 przed oblężeniem Poznania – bitwa pod Lesznem
• 24 lipca 1716 – Oblężenie Poznania (1716)
• 5 października 1716 – bitwa pod Kowalewem

Bibliografia

• Historia Dyplomacji Polskiej, tom II 1572-1795 pod red. Zbigniewa Wójcika, PWN Warszawa 1982, s. 368
• Konfederacja tarnogrodzka i jej tradycje. Tarnogród: [s.n.], 1995. ISBN 83-904884-0-X.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Dziennik Konfederacyi Tarnogrodzkiej przeciw wojskom saskim zawiązany w Polsce (1715-1717 r.) wyd. z rękopismu przez E. Raczyńskiego.
• Uniwersał marszałka konfederacji tarnogrodzkiej Stanisława Ledóchowskiego zwołujący sejmik szlachty chełmskiej na 27 III 1716 r., polska.pl [dostęp 2010-11-26]