Hypocaustum

Hypocaustum (łac. hypocaustum z gr. ὑποκαυστός) – rzymski system centralnego ogrzewania / ogrzewania podłogowego. Stosowany od IV w. p.n.e. w starożytnej Grecji i od I w. p.n.e. w starożytnym Rzymie.

System hypocaustum wykorzystywano do ogrzewania domów, term publicznych i prywatnych gorącym powietrzem. Termin ten dosłownie oznacza „podogień”, od greckiego słowa hypo – poniżej lub pod spodem, i kaiein – spalić lub rozpalić ogień. W centralnym pomieszczeniu pod posadzką ustawiony był piec, który ogrzewał powietrze. Posadzkę układano na szeregu słupkowatych podpórek wysokości ok. 80 cm. Przestrzeń między nimi tworzyła system kanałów wypełnianych gorącym powietrzem. Dodatkowo pomieszczenia były niekiedy ogrzewane przez kanały utworzone w ścianach wykonanych ze specjalnych pustaków.

Działanie

Caldarium rzymskich term w angielskim Bath (podłogę usunięto dla odsłonięcia przestrzeni, w której przepływa gorące powietrze)

Hypocausta były wykorzystywane do ogrzewania term i domów prywatnych. Wzniesiona wysoko podłoga opierała się na słupkach, zwanych pilae, na których układano stropy wyłożone warstwą płytek zalanych warstwą betonu, z drugą warstwą płytek na powierzchni. Przestrzenie pozostawione w ścianach służyły temu, aby gorące powietrze i dym z pieca mogły przejść przez nie i zostać wyprowadzone na zewnątrz przez ujścia przewodów w dachu. Dzięki temu gorące powietrze i dym nie przenikały do wnętrza pomieszczeń. Płytki ceramiczne umieszczano dla ogrzewania ścian. Pokoje wymagające największego ciepła położone były najbliżej pieca, którego ciepło można było zwiększać poprzez rozniecanie większego ognia. Uruchomienie hypocaustu było czynnością pracochłonną, wymagało stałego dozorowania mocy ognia, a ponieważ jako system był kosztowny w użytkowaniu, funkcjonował głównie w prywatnych willach i w łaźniach publicznych.

Witruwiusz opisuje jego budowę i eksploatację opierając się na pracy Sergiusza Orata z ok. 25 roku p.n.e., i dodając szczegółowe informacje dotyczące paliwa. Opisuje także urządzenie do regulacji ciepła – wentylator z brązu w kopule sufitu.

Wiele pozostałości hypocaustów przetrwało wśród ruin architektury rzymskiej w całej Europie, w zachodniej Azji i północnej Afryce. Hypocaust uważany jest za wynalazek, który poprawił higienę i warunki życia ludności, będąc zarazem poprzednikiem współczesnego centralnego ogrzewania.

Wykopaliska w Mohendżo-Daro (w obecnym Pakistanie) odkryły konstrukcję hypocaustu wyłożonego cegłami i powlekanego asfaltem, co świadczy o jego istnieniu 2000 lat wcześniej od znanego najstarszego rzymskiego.

Ścienne kanały na gorące powietrze

W czasach późniejszych

Hypocaustum średniowieczne różniło się od antycznego przede wszystkim dodaniem akumulatora ciepła, zazwyczaj w postaci kamieni. Na obszarze Polski korzystano z niego od XIII nawet do XVI w. – przejętego z zachodu i przyniesionego przez osadników germańskich oraz cystersów. Używano go początkowo w klasztorach, potem w zamkach (zamek krzyżacki w Malborku), a nawet w kamienicach (kamienice w Toruniu). Około XIV w. system ten zaczęły wypierać tańsze w budowie i eksploatacji piece kaflowe.

Podobny do hypocaustu ondol niekiedy używany jest w tradycyjnych domach koreańskich.

Zobacz też

• Przegląd zagadnień z zakresu architektury.