Szlachta w Polsce

Szlachcic polski

Szlachta – stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki.

Szlachta to określenie wywodzące się od niem. Geschlecht (ród), a zarazem od starodolnoniemieckiego slahta, co oznacza „rąbać”. Do Polski słowo to przyszło z Czech, wraz z innymi słowami dotyczącymi kwestii administracyjnych państwa.

Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Dane tytuły szlacheckie na przeciągu wieków traciły i zyskiwały wartość i przywileje z nimi związane. Większość przywilejów szlacheckich zostało zabranych przez zaborców, a sam stan stracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała bogata kultura, tradycje, zabytki i rodziny szlacheckie.

Ustrój stanowy w Polsce został zniesiony przez Konstytucję marcową z 1921. W artykule 96. zapisano: Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich.

Ten antyszlachecki w swojej wymowie zapis został pominięty następnie przez Konstytucję kwietniową, uchwaloną 23 kwietnia 1935, a akt wykonawczy dotyczący artykułu 96 ust. 2 Konstytucji marcowej, nigdy nie został uchwalony.

W praktyce państwo polskie nie przywracało – co prawda raz cofniętych prerogatyw stanu szlacheckiego, ale nie zakazywało również używania tytułów szlacheckich i arystokratycznych na platformie życia społecznego i towarzyskiego. Rzeczpospolita Polska w artykule 96 ust. 2 Konstytucji Marcowej stwierdziła swoje désintéressement w kwestii szlachectwa.

Podział szlachty

Szlachectwo przysługiwało „szlachetnie urodzonym”, czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od „pospólstwa”.

Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji.

Drobną szlachtę nazywano szlachtą:

• szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, niefarbowanej wełny),
• zagrodową (ponieważ dysponowała niewielkimi gospodarstwami, zagrodą),
• zagonową (od zagonu czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),
• cząstkową (od małej części posiadanej wsi),
• zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),
• okoliczną (od okolicy czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),
• drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach),
• chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)
• gołotą (jeżeli nie posiadała w ogóle ziem),

a pogardliwie:

• pankami (np. wśród szlachty kaszubskiej).
• szlachtą brukową (od bruku miejskiego, szlachta, która mieszkała w mieście).

Rody najstarsze, o genealogii sięgającej „niepamiętnych czasów” zwano „karmazynami” lub szlachtą karmazynową (określenie to mylnie kojarzy się z rodami zamożnymi).

Szlachta w innych krajach

Polski stan szlachecki nie miał właściwie swoich odpowiedników w innych krajach. Odmiennie niż w Polsce szlachetnie urodzeni dzielili się na warstwy mające odrębne prawa.

• W Niemczech do szlachty zaliczyć trzeba zarówno książąt, margrabiów, hrabiów oraz baronów (szlachta wyższa) i rycerzy oraz „dobrze urodzonych” (Edler) (szlachta niższa).
• W Hiszpanii grandowie i kawalerowie (książęta, markizowie, hrabiowie, wicehrabiowie, baronowie) mieli całkiem inną pozycję prawną niż hidalgos.
• Rosyjscy bojarzy uważani potocznie za odpowiednik polskiej szlachty, to w rzeczywistości wraz z kniaziami odrębny stan wyższy.
• Francuska wyższa szlachta (książęta, markizowie, diukowie, hrabiowie i wicehrabiowie), tak jak i baronowie, wywodziła się z seniorów feudalnych.
• Podział na parów i gentry, oraz inne ich uprawnienia, zachował się w Anglii do dzisiaj.

Zobacz też

• szlachta
• magnateria polska
• Możnowładztwo
• sarmatyzm
• ziemiaństwo
• heraldyka polska
• herby szlachty polskiej (galeria)
• heroldia Królestwa Polskiego
• arystokracja
• historia polskich rodów szlacheckich
• Przywileje szlacheckie
• tytuły szlacheckie
• Związek Szlachty Polskiej
• Nikołaj Iwanowicz Pawliszczew

Bibliografia

• Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, wydane we Lwowie 1857
• Karol Maleczyński: Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lwów 1938
• Franciszek Piekosiński, O dynastycznem szlachty polskiej pochodzeniu, 1888

Linki zewnętrzne

• Dwory i rezydencje szlacheckie
• Znana Szlachta Polska
• Związek Szlachty Polskiej
• Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie
• Związek Szlachty Litewskiej
• Związek Szlachty Białoruskiej
• Herby tatarskie w Wielkim Księstwie Litewskim