Żupan (ubranie)

Janusz Radzwiłł w żupanie

Żupan – staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako szata wierzchnia, a od połowy XVII wieku pod kontuszem. W czasach Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy traktowany był jako strój reprezentacyjny, noszony samodzielnie bądź widoczny spod szuby, delii czy ferezji. W 2 ćwierci XVII wieku pojawiło się uzupełnienie dla żupana w postaci kontusza. O reprezentacyjności i bogactwie żupana decydowała głównie tkanina. Żupan miał postać długiej sukni z rękawami, zapinana na rząd guzów, drobnych guzików, haftek bądź szamerowana.

Codzienne żupany szyto z cienkiego, wełnianego polskiego sukna, natomiast odświętne były z reguły jedwabne. Wzorzyste adamaszki i połyskujące atłasy sprowadzano najczęściej z Włoch. W 1 połowie XVII wieku spotykało się paradne żupany ze wschodniego złotogłowiu o mieniących się barwach. W tym samym czasie zaczęły napływać do Rzeczypospolitej miękkie pasy perskie i tureckie, które noszono na żupanie. Noszono też na żupanie metalowe pasy, złożone z wąskich ogniw spiętych ozdobną klamrą. W Polsce noszony przez szlachtę od XVI do połowy XIX w..

Od połowy XVII wieku żupan noszony pod kontuszem stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy, kontusz i żupan, noszony nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a czasem co bogatszych chłopów, od XVII w. były powszechnie uważane za część polskiego stroju narodowego.

Pochodzi zapewne od muzułmańskiej długiej koszuli zwanej diszdasz. Część historyków, w tym Jacek Komuda podają mu inne pochodzenie - od średniowiecznych, rycerskich koszul. Ludowym odpowiednikiem żupana była sukmana.

Pochodzenie nazwy

Nazwa pochodzi od włoskiego giubbone, giuppone (zazwyczaj szeroki kaftan męski z grubego materiału), od giubba (kaftan, frak, kurtka wojskowa), które pochodzi od arabskiego: dżubba (spodnia szata z bawełny).

Opis

W ramionach był dopasowany, z wąskimi rękawami. Żupan posiadał stojący kołnierz, pierwotnie z tyłu lekko podwyższony, później był jednakowej wysokości, ale z przodu rozchylony. Osoby zamożne nosiły aksamitne, jedwabne bądź brokatowe żupany z pozłacanymi haftkami lub guzikami, uboga szlachta poprzestawała na białych (latem) i szarych lub brązowych wełnianych (zimą). Mieszczanie nosili żupany wykonane z tkaniny z łyka konopnego (stąd zwano ich łykami, łyczkami).

Uzupełnieniem żupana w XVI wieku był pas z metalowych wąskich ogniw i zdobionej klamry lub pas siatkowy, pasy jedwabne z fragmentów materiałów, a od 2 połowy XVII wieku osobno wytwarzany szeroki i długi pas (np. z wzorzystego jedwabiu), którym opasywano się kilkakrotnie wokół. Przed połową XVII wieku na żupan zaczęto zakładać kontusz.

• 
  królewicz Zygmunt Kazimierz Waza, 1644
• 
  król Jan Kazimierz, 1649
• 
  hetman Jan Karol Chodkiewicz
• 
  hetman Jan Karol Chodkiewicz
• 
  Aleksander Sobieski, ok. 1690
• 
  Żupan z adamaszku (fragment) z 1 poł. XVII w. z Muzeum Narodowego w Warszawie
• 
  Żupan z adamaszku (fragment) z 1 poł. XVII w. z Muzeum Narodowego w Warszawie