Nokturn (muzyka)

Nokturn (wł. notturno, franc. nocturne, niem. Nachtstück) – bardzo spokojna i zrównoważona oraz równie nastrojowa instrumentalna forma muzyczna inspirowana poetyckim nastrojem ciemnej nocy.

1. W okresie klasycyzmu – utwór wieloczęściowy o nieustalonej budowie, zbliżony do divertimenta, serenady, cassation.
2. W okresie romantyzmu – utwór o charakterze miniatury instrumentalnej, głównie fortepianowej, najczęściej w formie ABA, czasem w formie ronda (np. Nokturn g-moll op.37 F. Chopina).

Twórcą pierwszych nokturnów fortepianowych był kompozytor irlandzki John Field. Typ nokturnu, którego istotą jest kontrast agogiczny, stworzył Fryderyk Chopin, ustalając następujący porządek części: wolna, szybka, wolna (np. Nokturn F-dur op. 15). Jedynie tych dwóch uważa się za "czystych" nokturnowych kompozytorów, aczkolwiek incydentalnie próby podejmowali również następni twórcy.

Robert Schumann pisał nokturny o charakterze programowym (cykl Nachtstücke op. 23). Franciszek Liszt stworzył typ nokturnu związanego z tekstem poetyckim o charakterze motta; są to Marzenia miłosne, stanowiące cykl 3 nokturnów: Notturno I (motto Hohe Liebe L. Uhlanda), Notturno II (Seliger Tod Uhlanda), Notturno III (O Lieb F. Freiligratha). Nokturn wchodził niekiedy w skład form cyklicznych (np. G. Mahler VII Symfonia; charakter nokturnu wykazuje też wolna część Sonaty h-moll Chopina), czasem pojawiał się w muzyce scenicznej (np. duet Hero i Urszuli z opery Beatrice i Benedykt H. Berlioza, Sen nocy letniej F. Mendelssohna, Daphnis i Chloe M. Ravela).

W XX wieku powstały nokturny będące utworami programowymi o charakterze suitowym (np. C. Debussy, 3 Nokturny na orkiestrę: Nuages, Fêtes, Sirènes) lub utworami kameralnymi (np. Karol Szymanowski Nokturn i Tarantella na skrzypce i fortepian; B. Britten Nocturn na tenor i małą orkiestrę).

Znane nokturny

• Fryderyk Chopin – cykle nokturnów na fortepian op.9 i 15
• Nicolo Paganini – cztery nokturny na kwartet smyczkowy
• Erik Natie – pięć nokturnów na fortepian
• Karol Szymanowski, utwory na skrzypce i fortepian – Nokturn oraz Tarantella
• Secret Garden – Nokturnowe – utwór, którym zespół wygrał Konkurs Piosenki Eurowizji 1995. Była to pierwsza i jak dotąd jedyna w historii konkursu, zwycięska kompozycja, o charakterze niemal wyłącznie instrumentalnym.