Przejdź do zawartości

Srečko Kosovel

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Srečko Kosovel
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

18 marca 1904
Sežana

Data i miejsce śmierci

27 maja 1926
Tomaj

Narodowość

słoweńska

Język

słoweński

Alma Mater

Uniwersytet Lublański

Dziedzina sztuki

poezja

Epoka

impresjonizm, ekspresjonizm, futuryzm, konstruktywizm

Muzeum artysty

Spominska soba Srečka Kosovela w Sežanie

Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons

Srečko Kosovel (ur. 18 marca 1904 w Sežanie jako Felix Joseph Kosovel[1], zm. 27 maja 1926 w Tomaju) – słoweński poeta, publicysta i krytyk literacki, przedstawiciel awangardy.

Biografia

[edytuj | edytuj kod]
Srečko Kosovel z rodzicami (1924)

Urodził się w 1904 w Sežanie (wówczas część hrabstwa Gorycji i Gradyski współtworzącego Pobrzeże Austriackie) jako najmłodsze z pięciu dzieci Antona Kosovela (1860–1933), kierownika miejscowej szkoły podstawowej, oraz Katariny z domu Stres (1862–1938). Rok później rodzina przeniosła się do nieodległej wsi Pliskovica[a], a w 1908 do Tomaja, gdzie Anton Kosovel pracował dalej jako nauczyciel i kierownik tamtejszej szkoły aż do swojego przejścia na emeryturę w 1924[2][3] (lub według innego źródła w 1925[4]).

W 1909 zaczął uczęszczać do szkoły podstawowej w Tomaju[3]. Od 1916 kontynuował naukę w szkole realnej z niemieckim językiem wykładowym w Lublanie[5]. Nawiązał tam znajomość z Brankiem Jegličem (1903–1920), który założył koło literackie „Kres” i wydawał biuletyn pod tym samym tytułem. Z tego okresu pochodzą najwcześniejsze dzieła Kosovela, publikowane pod pseudonimami S. Sinočka, Vid czy Svetovid[3]. Później rozwijał swoją twórczość związany z kołem „Preporod”. Założył „organizację uczniów z terenów okupowanych”, wyrażając swój sprzeciw wobec faktu, że po I wojnie światowej część ziem zamieszkiwanych przez Słoweńców, w tym jego rodzinne strony, przyznano Królestwu Włoch[5]. Od lutego do jesieni 1922 wydał sześć numerów własnego biuletynu literackiego „Lepa Vida”[3]. W październiku tego samego roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Lublańskim. Uczęszczał na wykłady z zakresu filologii romańskiej i słowiańskiej, a także filozofii i historii sztuki[3][5].

W latach studenckich aktywnie uczestniczył w słoweńskim życiu artystycznym, organizował odczyty i wieczorki literackie, publikował swoje teksty w szeregu periodyków: „Zvonček”, „Novi rod”, „Trije labodi”, „Vidovdan”, „Ljubljanski zvon”, „Dom in svet”, „Ženski svet”, „Gruda”, „Mladika”, „Edinost”. Jesienią 1924 założył wraz z Cirilem Debevcem (1903–1973) koło literackie „Ivan Cankar”, które wkrótce przejęło wydawanie lewicowego czasopisma „Mladina”. Nie zdążył jednak za życia wydać żadnego zbioru swojej twórczości w formie książkowej[3][5].

Grób rodzinny Kosovelów, Srečko wymieniony trzeci od dołu
Posiadłość rodziny Kosovel we wsi Tomaj, w której poeta spędził ostatnie miesiące i zmarł

Zmarł w wieku 22 lat na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, które było powikłaniem niedoleczonego przeziębienia. Ostatnie miesiąca życia spędził z rodziną w Tomaju, w domu wybudowanym przez swojego ojca rok wcześniej (1924/1925), znanym jako Kosovelova domačija (Posiadłość Kosovelów). Został pochowany w rodzinnym grobowcu na miejscowym cmentarzu[2].

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]
Rękopis konstruktywistycznego utworu Sferično zrcalo (Sferyczne zwierciadło), który współtworzą elementy tekstowe i wizualne
Rękopis manifestu Mehanikom!

Na spuściznę literacką Kosovela składają się głównie wiersze, ale także eseje, poematy prozą, koncepcje dramatów i powieści, a ponadto niedatowane rękopiśmienne notatki, dzienniki, korespondencja, artykuły i teksty referatów. Jeśli chodzi o jego twórczość poetycką można w niej wyróżnić kilka faz, które jednak nie następowały po sobie chronologicznie, lecz nakładały się na siebie i przeplatały wzajemnie[6]. W utworach Kosovela krytycy odnajdują elementy takich nurtów jak impresjonizm, futuryzm, ekspresjonizm, zenityzm czy konstruktywizm[7][8]. Zarazem według słoweńskiego historyka literatury Franca Zadravca „przekraczają [one] programowe i teoretyczne modele estetyczne służące ich identyfikacji z tymi kierunkami. Estetycznym ideałem poety był synkretyzm, który rozumiał on jako połączenie wrażliwości malarza i muzyka, poety i filozofa”[9]. Kosovel nie chciał tworzyć spójnego programu poetyckiego, w swoich dziennikach krytykował pogoń za tworzeniem wzorców[10].

Inspiracje impresjonizmem, szczególnie Josipem Murnem, widać przede wszystkim we wczesnych wierszach Kosovela. Tematem wielu z nich są rodzinne strony poety, dzięki czemu zyskał on przydomek „Wieszcza Krasu”. Często pojawiające się w nich motywy to pejzaż krasowy, postać matki i ulotność ludzkiego życia, nasycone różnymi znaczeniami symbolicznymi. Z czasem Kosovel zwrócił się w kierunku ekspresjonizmu, rozwijając wizjonerską ideę społeczną i religijną skoncentrowaną wokół wyobrażenia osobistej i zbiorowej apokalipsy jako elementu poprzedzającego katharsis i stworzenie nowego etosu, „nowego świtu”. Wiele z jego wierszy dotyczy niesprawiedliwości społecznej, zbliżającej się katastrofy politycznej oraz nieuchronności globalnej transformacji wymuszającej zmianę paradygmatu myślenia[11]. Według Bożeny Tokarz: „Fenomen Kosovela polega na tym, że pomimo przynależności do awangardy historycznej jest bliski współczesnemu odbiorcy ze względu na stawiane przez niego pytania i wątpliwości odnośnie poezji, poety, kondycji ludzkiej, kultury, wartości etycznych i estetycznych”[12]. „Był pierwszym (obok Podbevška) słoweńskim poetą wieku cywilizacji technicznej, który dostrzegł w nim nieograniczone możliwości ludzkie i zniewolenie w automatyzmie działań i reakcji, prowadzące do katastrofy humanitarnej. Nie negował więc ani nie gloryfikował cywilizacji technicznej jako wytworu ludzkiego rozumu. Dostrzegał w niej ogromne możliwości ułatwiające życie, lecz także rodzące się stereotypy: pieniądza, uprzedmiotowionego ciała, siły fizycznej, polityki, mechanizacji itp.”[13]

Rękopis utworu Kons. 5:
Gnój to złoto
i złoto to gnój.
Oboje = 0
0 = ∞
∞ = 0
A B <
1, 2, 3.
Kto nie ma duszy,
nie potrzebuje złota,
kto ma duszę,
nie potrzebuje gnoju.
I, A.[14]

Najbardziej charakterystyczną grupę utworów Kosovela stanowią wiersze nazywane kons. Ten stworzony przez niego neologizm nawiązuje do słów „konstruktor”, „konstrukcja”, „konstruktywność” itp., a zarazem do skracania słów popularnego wśród radzieckiej awangardy. Konsy stanowią rodzaj kolażu tekstowego. Składają się z fragmentów nagłówków gazet, równań matematycznych, wzorów chemicznych, skrótów, haseł politycznych itp., znaczącą rolę odgrywają z nich zatem liczby, symbole matematyczne, znaki interpunkcyjne i poszczególne litery alfabetu. Niektóre utwory są bliskie poezji konkretnej, chociaż konwencjonalne czytanie tekstu od lewej do prawej i od góry do dołu zostaje często zachowane[15].

Pierwsze wydanie poezji Kosovela – Pesmi z roku 1927

Kosovel na krótko przed śmiercią przygotował do druku swój debiutancki tomik pt. Zlati čoln (Złota łódź). Nigdy on się jednak nie ukazał – w czasie porządkowania spuścizny poety rozsypały się złożone w całość kartki i nikt później nie był w stanie zrekonstruować zamierzonej przez autora kompozycji. W listach do przyjaciółki Kosovel pisał również o – nigdy niedokończonych – pracach nad drugim tomikiem pt. Integrali (Całki). W praktyce pierwszy zbiór jego poezji (Pesmi) ukazał się pośmiertnie w 1927 pod redakcją Alfonsa Gspana, kolejny (Izbrane pesmi) natomiast w 1931 pod redakcją Antona Ocvirka. Ocvirk odegrał z czasem kluczową rolę w popularyzacji twórczości Kosovela, doprowadzając do wydania całości jego zachowanej spuścizny w trzech tomach zbiorowych w okresie od 1946 do 1977 oraz wyboru niektórych dzieł samodzielnie. Szerokim echem odbił się przede wszystkim tomik Integrali '26 zawierający wiersze konstruktywistyczne z ostatniego pół roku życia poety (niebędący jednak rekonstrukcją zbioru przygotowywanego przez niego samego), który został opublikowany w 1967 i wpłynął na rozwój słoweńskiej neoawangardy. W latach 70. i 80. XX wieku do dalszej popularyzacji dzieł Kosovela przyczyniły się grupy artystyczne Laibach Kunst i Novi Kolektivizem[16][17].

W języku polskim pierwsze wiersze Kosovela ukazały się w ogólnych antologiach poezji słoweńskiej Mariana Piechala z 1967 i 1973, a później w antologii Katarzyny Šalamun-Biedrzyckiej Srebro i mech z 1995. W 2012 wydano poświęcony wyłącznie jego twórczości zbiór Kalejdoskop. Wiersze wybrane zawierający 112 utworów w tłumaczeniu Karoliny Bucki Kustec wraz z przedmową Bożeny Tokarz i Iztoka Osojnika[18].

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]
Budynek szkolny w Sežanie – miejsce narodzin Kosovela z poświęconą mu izbą pamięci

W budynku tzw. starej szkoły w Sežanie – zajmowanym współcześnie przez Uniwersytet Ludowy (Ljudska univerza) – który był miejscem narodzin Kosovela (jego ojciec jako kierownik szkoły zajmował tam mieszkanie służbowe) mieści się izba pamięci (Kosovelova spominska soba)[19]. Od 2000 budynek ten łączy z oddaloną o siedem kilometrów posiadłością rodzinną w Tomaju, czyli miejscem śmierci, szlak turystyczny[20], po którym co roku w niedzielę najbliższą rocznicy urodzin Kosovela (18 marca) organizowany jest marsz upamiętniający poetę[21][22].

Imię Kosovela noszą szkoła podstawowa (Osnovna šola Srečka Kosovela)[23] oraz zespół szkół średnich (Šolski center Srečka Kosovela)[24] w Sežanie, biblioteka publiczna (Kosovelova knjižnica Sežana)[25] i centrum kultury (Kosovelov dom Sežana)[26] w tymże mieście, a także szkoła typu gimnazjalnego ze słoweńskim językiem wykładowym w przygranicznej włoskiej miejscowości Opicina/Opčine (Scuola secondaria di primo grado “Srečko Kosovel”)[27] oraz słoweńskie centrum edukacyjne (Slovenski dijaški dom Srečko Kosovel) w Trieście[28].

Ulica Kosovela (Via Srečko Kosovel) w Basovizzy

Kosovel jest patronem wielu ulic i placów w całej Słowenii, m.in. w Lublanie, Mariborze, Celju, Koprze, Piranie, Izoli, Postojnej, Velenju, Domžalach, Radovljicy czy Nowej Gorycji. Również w rodzinnej Sežanie jego imię nosi jedna z ulic w centrum miasta. Ulice nazwane na cześć poety znajdują się ponadto w miejscowościach Basovizza/Bazovica na przedmieściach Triestu, Ronchi dei Legionari, Doberdò del Lago/Doberdob i Savogna d’Isonzo/Sovodnje ob Soči po włoskiej stronie granicy, w mieście Monfalcone istnieje z kolei park jego imienia (Giardino Srečko Kosovel).

Upamiętnienia poety w formie pomnikowej znajdują się w Trieście (w parku Muzio Tommasiniego[29] oraz przy słoweńskim centrum edukacyjnym[30]), Sežanie (przy starej szkole[31]) i Lublanie (w zaadaptowanym na cele kulturalne kompleksie poklasztornym Križanke[32]).

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Według wspomnień siostry poety, Tončki, ich ojciec miał zostać przeniesiony z miasteczka na wieś za karę, ponieważ władzom nie podobały się ponoć jego socjalistyczne sympatie i wspieranie miejscowych robotników[2].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Kosovelova knjižnica Sežana: Srečko Kosovel, na odru. kamra.si – Digitalizirana kulturna dediščina slovenskih pokrajin. [dostęp 2024-09-06]. (słoweń.).
  2. ↑ a b c Božidar Rustja: Ob 120-letnici rojstva Srečka Kosovela. Ognjišče, 2024. [dostęp 2024-09-02]. (słoweń.).
  3. ↑ a b c d e f Martha Sotelo Bunjevac: KOSOVEL, Srečko (1904–1926). Obrazi slovenskih pokrajin, 2020. [dostęp 2024-09-02]. (słoweń.).
  4. ↑ Martin Jevnikar: Kosovel, Anton (1860–1933). [w:] Slovenska biografija [on-line]. Slovenska akademija znanosti in umetnosti, Znanstvenoraziskovalni center SAZU, 2013. [dostęp 2024-09-02]. (słoweń.).
  5. ↑ a b c d France Koblar, Jan Zoltan: Kosovel, Srečko (1904–1926). [w:] Slovenska biografija [on-line]. Slovenska akademija znanosti in umetnosti, Znanstvenoraziskovalni center SAZU, 2013. [dostęp 2024-09-02]. (słoweń.).
  6. ↑ Sevšek Šramel i Šnytová 2023 ↓, s. 246.
  7. ↑ Kosovel 2012 ↓, s. 13.
  8. ↑ Tokarz 2004 ↓, s. 47, 84.
  9. ↑ Tokarz 2004 ↓, s. 8.
  10. ↑ Tokarz 2004 ↓, s. 177.
  11. ↑ Srečko Kosovel. Slovene Writers’ Association. [dostęp 2024-09-06]. (ang.).
  12. ↑ Kosovel 2012 ↓, s. 9.
  13. ↑ Tokarz 2004 ↓, s. 9.
  14. ↑ Przekład polski za Kosovel 2012 ↓, s. 269.
  15. ↑ Sevšek Šramel i Šnytová 2023 ↓, s. 256.
  16. ↑ Kosovel 2012 ↓, s. 11.
  17. ↑ Sevšek Šramel i Šnytová 2023 ↓, s. 248.
  18. ↑ Kosovel 2012 ↓, s. 7, 9.
  19. ↑ O sobi. Kosovelova spominska soba. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  20. ↑ Pot Srečka Kosovela. visitkras.info. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  21. ↑ Milan Jerman, Šurca Fani: Vandrovke po Kosovelovi poti. mojaobcina.si. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  22. ↑ Pohod po Kosovelovi poti. visitkras.info. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  23. ↑ Šolski center Srečka Kosovela Sežana. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  24. ↑ Osnovna šola Srečka Kosovela Sežana. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  25. ↑ Kosovelova knjižnica Sežana. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  26. ↑ Kosovelov dom Sežana. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  27. ↑ Scuola secondaria di primo grado “Srečko Kosovel”. Večstopenjska šola Istituto comprensivo Opicina – Opčine. [dostęp 2024-09-05]. (wł.).
  28. ↑ Slovenski dijaški dom Srečko Kosovel. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  29. ↑ Bust of Srečko Kosovel Unveiled in Trieste. english.sta.si, 1996-11-06. [dostęp 2024-09-05]. (ang.).
  30. ↑ Zob. w Openstreetmap
  31. ↑ Sežana, rojstni kraj slovenskega pesnika Srečka Kosovela. Foto zgodbe – Izleti po Sloveniji in okolici. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).
  32. ↑ Spomenik Srečko Kosovel, Križanke (Ljubljana). Digitalna knjižnica Ljubljana. [dostęp 2024-09-05]. (słoweń.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Srečko_Kosovel&oldid=74700025”