Synagoga Garncarska w Krakowie
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Żydowska |
| Budulec |
murowana |
| Data budowy |
XIV w. |
| Data zburzenia |
1476-1480 |
Położenie na mapie Krakowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
 50°03′43,5″N 19°56′00,0″E/50,062083 19,933333
| |
Synagoga Garncarska[a] (starsza) – synagoga wznosząca się od co najmniej 1356 do lat 70. XV w. na terenie istniejącej wówczas dzielnicy żydowskiej w Krakowie, w miejscu obecnego Collegium Nowodworskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego przy współczesnej ulicy św. Anny. Była siedzibą gminy żydowskiej i najważniejszym obiektem ówczesnej dzielnicy żydowskiej. Wraz z rozbudową Akademii Krakowskiej bóżnica została rozebrana, a społeczność żydowska przeniosła się w rejon kościoła św. Szczepana (zburzonego na początku XIX w.).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Dzielnica żydowska[edytuj | edytuj kod]
Nie wiadomo kiedy dokładnie zaczęła w Krakowie funkcjonować najstarsza kolonia żydowska, ale Żydzi byli już tam obecni przed lokacją miasta[2]. Wydany w 1257 dokument dotyczący nadania Krakowowi prawa niemieckiego nie wspomina o osadnikach żydowskich[3][4]. Ale w najstarszej księdze Krakowa Herr Filip der Polen in der Judengasse gab uf Hancen magdassen sine Eydem eenen halben Hof in der Juden gasse[5] już na samym początku, pod datą 1304 widnieje wzmianka o istnieniu w Krakowie Judengasse, czyli ulicy Żydowskiej[6][7][b]. Już samo stosowanie takiej nazwy w nazewnictwie topograficznym Krakowa odzwierciedlało fakt istnienia w mieście dzielnicy żydowskiej[3]. Wprawdzie na terenach, na których osadnictwo żydowskie funkcjonowało jeszcze przed datą lokacji, były automatycznie włączane do nowego układu urbanistycznego, ale zarówno ukształtowanie terenu w tej części miasta, jak i lokalizacja ulicy Żydowskiej wykluczają istnienie w tym terenie wcześniejszej kolonii osadniczej[8]. Wzniesione na przełomie XIII i XIV w. mury miejskie odgradzały lokowany teren od sąsiednich obszarów osadniczych (nazwane później: Garbary i Kleparz, a także małą osadę przy kościele św. Mikołaja)[9].
Nota z 1317 w Herr Filip der Polen in der Judengasse...[10] wzmiankuje o murze naprzeciw kolonii żydowskiej (murum retro Iudaeos). Oddzielał on dwa obszary: leżącą wewnątrz obwarowań platea Iudaeorum i usytuowane poza nim (koło młynów nad Rudawą) cimiterium Iudaeorum (cmentarz żydowski)[9][4]. Średniowieczna ulica Żydowska (Platea Iudaeorum) prowadziła z Rynku do murów miejskich, gdzie zlokalizowana była furta Porta Iudaeorum (lub Portula Iudaeorum), o której źródła pisane wzmiankowały już w 1366[11][12]. Ulica Żydowska jest identyfikowana ze współczesną ulicą św. Anny[9][1]. Społeczność żydowska zamieszkiwała teren zamknięty ulicami: Żydowską (św. Anny), Garncarską (współczesna ul. Gołębia), nieposiadającą w średniowieczu nazwy obecną ulicą Jagiellońską (na jej odcinku między Żydowską a Garncarską) i murami[13].
Synagoga[edytuj | edytuj kod]
Najstarsza znana synagoga tej kolonii żydowskiej została wybudowana w pierwszej połowie XIV wieku. Zlokalizowana była w południowej pierzei obecnej ulicy św. Anny (ul. Żydowskiej), obok dworu Lewka, żydowskiego bankiera królewskiego (później dwór był własnością Szafrańców i Tęczyńskich[c]). Synagoga była wzniesiona jako budynek orientowany, gotycki, murowany, prawdopodobnie przykryty wysokim dachem szczytowym. Zgodnie z wstępną rekonstrukcją, od strony wschodniej do bryły dołączona była przybudówka, w której umieszczony był aron ha-kodesz[1].
Pierwsza wzmianka na temat tej bóżnicy pochodzi z 1356[15][1][11]. Była najważniejszym obiektem dzielnicy żydowskiej. Była siedzibą gminy żydowskiej. Z 1370 pochodzi wpis poświadczający tutejszego rabina Cassyma, który był określany jako biskup żydowski[d]. Następcą (co najmniej w latach 1373–1376) Cassyma był rabin Smoyl (Samuel). Przy synagodze funkcjonowała wtedy także szkoła żydowska[17].
Wraz z rozwojem dzielnicy żydowskiej powstała potrzeba wybudowania drugiej, nowej synagogi. Prawdopodobnie została wzniesiona na początku XV w. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1411. Była zlokalizowana w obrębie tego samego kwartału ulic, w głębi posesji przy ulicy Żydowskiej. Od starszej sąsiadki oddzielał ją pas cmentarza. Była także gotycką, murowaną budowlą, podobną do pierwszej bóżnicy, ale najprawdopodobniej trochę mniejsza[18]. Orientowana[19]. Jej aron ha-kodesz także był ulokowany w przybudówce wybudowanej po stronie wschodniej[16]. Średniowieczne źródła na temat obu bóżnic często je myliły[18][19].
W XV w. obiekty żydowskie były sukcesywnie wykupywane. W 1369 Lewko, królewski bankier[e], został właścicielem dwóch kolejnych nieruchomości w rejonie ulicy Żydowskiej[11], w tym domu przy ulicy Wiślnej, obok dworu biskupiego i kościoła Franciszkanów, a także domu przylegającego do kamienicy Szczepana Pęcherza z Rzeszotar[20]. Ten drugi dom był położony u zbiegu ul. Żydowskiej i współczesnej ul. Jagiellońskiej[11]. Od 1400 jeden z dwóch budynków Szczepana Pęcherza usytuowanych przy skrzyżowaniu wspomnianych ulic został wykupiony przez Władysława Jagiełłę za cenę 600 grzywien[21], by zaczął służyć jako siedziba pierwszego uniwersyteckiego kolegium (później wzniesiono tam budynek akademii, który wchłonął część wcześniejszych zabudowań[f]). Ufundowanie Collegium Artistarum zaczęło zmieniać układ sił w dzielnicy[22]. Nieruchomości żydowskie były sukcesywnie wykupywane przez chrześcijańskich krakowian[g] i pożytkowane na cele rozbudowy kompleksu uniwersyteckiego[26].
W 1469 także obie synagogi zostały nabyte przez Jana Długosza i jego brata Andrzeja z przeznaczeniem na budowę Akademii Krakowskiej. Gmina żydowska otrzymała w zamian grunty w okolicy kościoła św. Szczepana (nieistniejącego od początku XIX w.). Były to ostatnie nieruchomości z dotychczasowej dzielnicy żydowskiej, która tym samym przestała istnieć w tym miejscu. Po raz ostatni alde synagoge („stara synagoga”) była wzmiankowana w 1476. W 1480 w tym miejscu był już pusty plac[16].
Identyfikacja lokalizacji[edytuj | edytuj kod]
Relikty gotyckiej, nowej synagogi zostały rozpoznane podczas prac archeologicznych prowadzonych na początku XXI w. w południowo-zachodniej partii Collegium Nowodworskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego[19]. Lokalizację taką wskazywał już w 1912 prof. Majer Bałaban: „W miejscu, na którem dziś stoi Biblioteka Jagiellońska stała stara bóżnica, o której mamy wzmiankę już przed rokiem 1356”[27].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Nazwa tej synagogi nie jest znana. W niniejszym artykule stosowana jest nazwa zaproponowana przez Bartłomieja Salę w publikacji Krakowskie synagogi, Kraków 2011[1].
- ↑ Cyt. za: H. Zaremska Żydzi w średniowiecznej Polsce: gmina krakowska[3].
- ↑ Po śmierci Lewka, przejściu dworu w ręce kolejnych właścicieli, a nawet w XV w., dwór był nazywany domus Levconis[14].
- ↑ Tytuł biskup żydowski był także stosowany także w Wormacji, Kolonii i Spirze[16].
- ↑ Imię Lewka nosi jedna z krakowskich ulic: ulica Lewkowa[11].
- ↑ Narożnik Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego jest pozostałością kamiennej wieży mieszkalnej z przełomu XIII i XIV w[20].
- ↑ W latach 20. XV w. przy ówczesnej ul. Garncarskiej stało co najmniej pięć domów żydowskich: Abrahama, Lejby, Moszego, Neftalego i Szmula, a wcześniej właścicielem posiadłości był tam Smerl. W 1428 wdowa po słudze miejskim Piotrze nabyła dom Żydówki Hadasy, matki konwertyty Jana. W 1436 dwóch chrześcijańskich rzemieślników: nożownik Seczenbawn i pasamonik Piotr Cluge nabyło od Żydów domy położone naprzeciw miejsca nazywanego Jeruzalem. W 1437 wytwórca noży Michał Theschner nabył od Jochny Abrahamynne dom położony przy Garncarskiej, blisko synagogi (prope synagogam), a inny producent noży Andrzej Sebinwirt kupił od Kanaana szkolnika odziedziczony przezeń po ojcu narożny dom, położony przy murze miejskim[23]. W 9 kwietnia 1452 sprzedane zostały domy sąsiadujące z nieruchomościami Abrahama Czarnego. Tego samego dnia Jan Lubhart kupił dom położony ex opposito domus Ierusalem, a właścicielem 1/6 części domus Jerusalem (kamienicy zlokalizowana na miejscu wzniesionego w XIX w. Collegium Novum)[24], którą w 1454 roku odkupił kardynał Oleśnicki, z przeznaczeniem na siedzibę fundowanej Bursy Jerozolimskiej (Hanna Zaremska podaje, że chodzi o Bursę Węgierską[24], ale Andrzej Włodarek wskazuje, że Bursa Węgierka znajdowała się w dawnym domu Melsztyńskich przy ul. Brackiej 3–5[25]) został Piotr Pelczer. Najwyraźniej to miejsce już wcześniej nazywane było Jeruzalem. W latach 60. XV w. swoje nieruchomości zlokalizowane przy ówczesnej ul. Garncarskiej zbyli na rzecz chrześcijan kolejni Żydzi: Salomon – Stanisławowi Morsztynowi, dzieci Abrahama (Izaak, Chana, Ryfka, Jakub oraz Mojżesz) sprzedali nieruchomość krawcowi Jaroschowi, a Michil Baroch zbył swoje prawa Jordze Seuberlichowi[24].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Sala 2019 ↓, s. 19.
- ↑ Zaremska 2023 ↓, s. 73.
- ↑ a b c Zaremska 2011 ↓, s. 344.
- ↑ a b Zaremska 2001 ↓, s. 31.
- ↑ Herr Filip der Polen in der Judengasse gab uf Hancen magdassen sine Eydem eenen halben Hof in der Juden gasse. W: Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400 - cz. 1, nr 28 (1304). Kraków: F. Piekosiński, J. Szujski, 1878, s. 351. [dostęp 2023-12-05].
- ↑ Zaremska 2001 ↓, s. 30.
- ↑ Herr Filip der Polen in der Judengasse... 1878 ↓, s. nr. 28.
- ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 344–345.
- ↑ a b c Zaremska 2011 ↓, s. 345.
- ↑ Herr Filip der Polen in der Judengasse... 1878 ↓, s. nr. 145.
- ↑ a b c d e Zaremska 2011 ↓, s. 348.
- ↑ Zaremska 2001 ↓, s. 33–34.
- ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 347–348.
- ↑ Zaremska 2001 ↓, s. 34–35.
- ↑ Herr Filip der Polen in der Judengasse... 1878 ↓, s. nr. 1682.
- ↑ a b c Sala 2019 ↓, s. 20.
- ↑ Sala 2019 ↓, s. 19–20.
- ↑ a b Sala 2019 ↓, s. 25.
- ↑ a b c Zaremska 2011 ↓, s. 357.
- ↑ a b Zaremska 2011 ↓, s. 349.
- ↑ Piotr Hapanowicz, Michał Niezabitowski, Wacław Passowicz, Zagadkowy Kraków, Kraków: Towarzystwo „Pro Museo” [etc.], 2003, s. 254, ISBN 83-908148-9-7, OCLC 749206006.
- ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 353.
- ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 358–359.
- ↑ a b c Zaremska 2011 ↓, s. 359.
- ↑ Andrzej Włodarek: Architektura średniowiecznych kolegiów i burs Uniwersytetu Krakowskiego. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", 2000, s. 412. ISBN 83-7052-709-4.
- ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 356–357.
- ↑ Majer Bałaban: Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868. Wyd. Kraków. T. I. Izraelicka Gmina Wyznaniowa, 1931, s. 6.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Hanna Zaremska. Jewish Street (Platea Judeorum) in Cracow: the 14th - the First Half of the 15th C.. „Acta Poloniae Historica”. 81, 2001. ISSN 0001-6829. (ang.).
- Hanna Zaremska: Żydzi w średniowiecznej Polsce: gmina krakowska. Warszawa: Instytut Historii PAN, 2011, s. 551. ISBN 978-83-88909-84-9.
- Hanna Zaremska: Wykłady z dziejów Żydów w średniowiecznej Polsce. Warszawa: Instytut Historii PAN, 2023, s. 245. ISBN 978-83-66911-42-0.
- Bartłomiej Grzegorz Sala: Krakowskie synagogi. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2019, s. 149. ISBN 978-83-7729-492-5.
- Herr Filip der Polen in der Judengasse gab uf Hancen magdassen sine Eydem eenen halben Hof in der Juden gasse. W: Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400 - cz. 1, nr 28 (1304). Kraków: F. Piekosiński, J. Szujski, 1878, s. 351. [dostęp 2023-12-05].