Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne

VII Zjazd UTSK w 1980

Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK) (ukr.: Уκраїнське суспільно культурне товариство) – ukraińska organizacja społeczno-kulturalna, działająca w Polsce w latach 1956–1990. W 1990 roku UTSK zmieniło swoją nazwę na Związek Ukraińców w Polsce.

Geneza

Po akcji Wisła władze polskie zakazały działalności wszelkich organizacji ukraińskich, jak również używania języka ukraińskiego. Ludność ukraińska znalazła się pod specjalnym nadzorem organów bezpieczeństwa państwa. W 1952 roku rozpoczął się proces stopniowego liberalizowania podejścia do mniejszości ukraińskiej. Otwarte zostały pierwsze punkty nauczania w języku ukraińskim, działające przy szkołach podstawowych, głównie na Dolnym Śląsku. W 1953 roku uruchomiony został kierunek filologia ukraińska na Uniwersytecie Warszawskim. W 1955 roku powstały pierwsze zalążki organizacyjne w postaci tzw. komisji kulturalno-oświatowych, które działały przy niektórych prezydiach wojewódzkich lub powiatowych rad narodowych. Równolegle rozpoczęły się przygotowania do powołania do życia redakcji czasopisma ukraińskojęzycznego.

Zjazd założycielski

Zjazd założycielski UTSK miał miejsce w dniach 16-18 czerwca 1956. Odbył się w Warszawie. Udział w Zjeździe wzięło 224 delegatów, najwięcej z województwa olsztyńskiego (74 osoby), łącznie z komitetem organizacyjnym w obradach uczestniczyło 239 osób. Gościem Zjazdu był minister Witold Jarosiński, który wygłosił też referat wprowadzający. W burzliwej dyskusji wzięło udział ogółem 69 delegatów, dlatego planowany pierwotnie na dwa dni zjazd przedłużono o jeden dzień. Kazimierz Zalejski opisywał na łamach „Prawa i Życia” atmosferę towarzyszącą Zjazdowi: „Wypowiedzi wstrząsające. Rozwiązały się języki, wybuchły tłumione żale. (…) Z Pałacu wychodzę wstrząśnięty. Jeżeli połowa, choćby część tego, co mówili jest prawdą – to jak my, Polacy wyglądamy? Skąd u nas tyle szowinizmu, cholernej pogardy dla innych, skąd brutalne polonizowanie?”. W głosach mówców główny nacisk położono na zorganizowanie powrotu ludności ukraińskiej na tereny, skąd została ona wysiedlona w 1947 r. Zwracano także uwagę na konieczność rozbudowania sieci placówek oświatowych kształcących w języku ukraińskim i na przywrócenie możliwości legalnego funkcjonowania Cerkwi greckokatolickiej. Uczestnicy Zjazdu uchwalili statut organizacji oraz wybrali jej władze. W składzie Prezydium Zarządu Głównego znaleźli się: Stefan Makuch, jako przewodniczący, Trochim Maryszczuk i Mykoła Szczyrba - jako zastępcy, Grzegorz Bojarski jako sekretarz, a także Szymon Myśliński, Wasyl Szost, Jan Werbiński, Jan Tymczyna, Stanisław Sosna-Sarno. Organem prasowym UTSK stało się „Nasze Słowo”.

Struktury UTSK

Głównym organem wykonawczym UTSK było Prezydium Zarządu Głównego, wybierane przez Zjazd organizacji. Na czele Prezydium stał przewodniczący. Powołane zostały również Zarządy Wojewódzkie UTSK, które w 1984 r. zostały przekształcone w Oddziały organizacji. Do czasu przeprowadzenia reformy administracyjnej w Polsce istniały również Zarządy Powiatowe UTSK. Podstawowym ogniwem organizacji były koła. Zostały one zorganizowane w co najmniej 340 miejscowościach w Polsce, część z nich była jednak bardzo mało aktywna lub istniała bardzo krótko. W oficjalnych statystykach UTSK podawano, że organizacja liczy od kilku do kilkunastu tysięcy członków.

Przewodniczący UTSK

• Stefan Makuch 1956-1957
• Grzegorz Bojarski 1957-1962
• Konstanty Łaszczuk 1962-1967
• Mikołaj Korolko 1967-1980
• Eugeniusz Kochan 1980-1989
• Mirosław Werbowy 1989-1990

Działalność

Do powołania UTSK doszło w wyniku z jednej strony dążeń samej społeczności ukraińskiej w Polsce do stworzenia organizacji reprezentującej jej interesy w relacjach z władzami, z drugiej strony w wyniku polityki samych władz, które chciały poprzez UTSK wpływać na kształtowanie się procesów społecznych wśród mniejszości ukraińskiej. Ta dwoistość odbiła się na funkcjonowaniu organizacji. Próba uczynienia z UTSK reprezentanta interesów mniejszości ukraińskiej, w tym przede wszystkim próba uczynienia z niej narzędzia pozwalającego na zorganizowanie powrotów na ziemie, skąd Ukraińcy zostali wysiedleni w 1947 roku zakończyła się fiaskiem już pod koniec 1956 roku. UTSK mogła funkcjonować zasadniczo w dwóch obszarach - jako społeczna instytucja wspierająca przyjęty model kształcenia w języku ukraińskim oraz jako instytucja o charakterze kulturalnym, rozwijająca amatorski ruch artystyczny.

Aktyw UTSK przyczynił się walnie do powstania sieci punktów nauczania, szkół podstawowych i średnich, w których uczono języka ukraińskiego. Placówki takie powstały na terenie całego kraju. Do najważniejszych należały szkoły podstawowe w Czachowie, Białym Borze i Jaroszówce a także szkoły średnie w Bartoszycach, Przemyślu, Złotoryi (szkołę przeniesiono do Legnicy, zob. IV Liceum Ogólnokształcące w Legnicy) oraz Górowie Iławeckim.

W ramach UTSK działały liczne chóry, zespoły pieśni i tańca, zespoły estradowe, amatorskie zespoły teatralne. M.in. w 1973 roku powstał chór męski "Żurawli". UTSK organizowało przeglądy zespołów amatorskich, m.in. w Sanoku, Warszawie, Koszalinie i Sopocie. Od połowy lat siedemdziesiątych organizowano również przeglądy młodzieżowych zespołów artystycznych w Gdańsku ("Jarmark Ukraiński").

Działalność wydawnicza UTSK skupiała się na tygodniku "Nasze Słowo" oraz ukazujących się doń dodatkach - "Nasza Kultura" oraz "Switanok" (dodatek dla dzieci). Ponadto wydawano rocznik "Ukraiński Kalendarz", a także tomiki poezji oraz płyty.

Bibliografia

• Encyklopedia ukrainoznawstwa, Lwów 2000, ISBN 5-7707-4048-5, t. 9, s. 3414
• Jarosław Syrnyk, Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (1956-1990), Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu, Wrocław 2008.