Ekskluzywa

Ekskluzywa (łac. exclusiva - "wykluczenie") – w Kościele katolickim procedura umożliwiająca zawetowanie wyniku konklawe i tym samym zablokowanie zwycięskiej kandydaturze drogi na tron papieski. Podstawę prawną ogłaszania ekskluzywy stanowiło Ius Exclusivæ ("prawo wykluczenia"). Nie wydaje się, aby było ono powiązane z średniowiecznym zwyczajem zatwierdzania wyboru papieża przez (przeważnie) cesarza bizantyjskiego bądź rzymsko-niemieckiego. Ekskluzywa stanowiła zwyczajowo uznawane przez Kościół prawo sprzeciwu katolickiego cesarza lub króla wobec werdyktu konklawe. Przysługiwało ono władcom Hiszpanii, Francji i Austrii. Monarcha miał prawo wskazać jednorazowo jednego spośród kandydatów, który tym samym tracił szansę na zostanie papieżem. Władca osobiście nie brał udziału w konklawe, więc weto mógł zgłosić tylko wyznaczony przez niego kardynał. Pod pojęciem ekskluzywy rozumiano uroczystą, na ogół pisemną deklarację o wykluczeniu danego kandydata.

Precedens zastosowania ekskluzywy stanowiło konklawe 1644, gdy kardynał Gil Carrillo de Albornoz w imieniu króla Hiszpanii Filipa IV Habsburga zgłosił oficjalne weto wobec ewentualnego wyboru na papieża uznawanego za faworyta kard. Juliusza Cezarego (Giulo Cesare) Sacchettiego. Próby zlekceważenia ekskluzywy przez zwolenników Sacchettiego skończyły się po pierwszym głosowaniu, w którym ten uzyskał raptem 12 głosów. W drugiej połowie XVII wieku ani razu nie doszło już do zgłoszenia weta w takiej formie, choć reprezentanci katolickich mocarstw (np. hiszpański kardynał Juan de Lugo) utrzymywali, że mają prawo do jego zgłoszenia i praktycznie na każdym konklawe grozili jego zgłoszeniem, gdy tylko wypływała kandydatura niewygodna dla ich władcy. Mimo, że nie brakowało przeciwników takich roszczeń królów do ingerencji w przebieg konklawe, zazwyczaj groźby takie okazywały się skuteczne i nie zdarzyło się, by doszło do wyboru kandydata wyraźnie nieakceptowanego przez któreś z mocarstw. Ostatecznie na początku XVIII wieku przyjęło się, że cesarz oraz królowie Francji i Hiszpanii mają prawo do zgłoszenia oficjalnego weta wobec jednego kandydata na każdym konklawe.

Po raz ostatni Ius Exclusivæ zostało zastosowane w 1903 r., gdy noszący tytuł króla apostolskiego cesarz Austrii Franciszek Józef I za pośrednictwem kardynała Jana Puzyny zablokował kandydaturę mającego większość głosów elektorów kard. Mariano Rampolli. W wyniku tego nowym papieżem został kardynał Giuseppe Sarto, który jako Pius X już w 1904 r. zniósł Ius Exclusivæ. W wydanej przez niego konstytucji Commissum nobis stosowanie ekskluzywy przy wyborze papieża zostało zakazane pod karą ekskomuniki.

Przypadki zastosowania Ius Exclusivæ

W historii konklawe ekskluzywę zgłaszano siedmiokrotnie. Po trzy razy zgłaszały ją Hiszpania i Austria, a raz Francja. W literaturze przedmiotu niekiedy wymienia się więcej przykładów, wynika to jednak z rozszerzonej interpretacji terminu "ekskluzywa", rozciągającej jego znaczenie na wszelkie aktywne formy sprzeciwu katolickich mocarstw wobec poszczególnych kandydatur na konklawe.

Konklawe	Cel eksluzywy	Kardynał zgłaszający ekskluzywę	Monarcha, w imieniu którego zgłoszono ekskluzywę
Konklawe 1644	kardynał Giulio Cesare Sacchetti	kardynał Gil Carrillo de Albornoz	Filip IV Habsburg, król Hiszpanii
Konklawe 1721	kardynał Fabrizio Paolucci	kardynał Michael Friedrich Althan	Karol VI Habsburg, cesarz austriacki
Konklawe 1730	kardynał Giuseppe Renato Imperiali	kardynał Cornelio Bentivoglio	Filip V Burbon, król Hiszpanii
Konklawe 1758	kardynał Carlo Alberto Guidoboni Cavalchini	kardynał Paul d'Albert de Luynes	Ludwik XV, król Francji
Konklawe 1823	kardynał Antonio Gabriele Severoli	kardynał Giuseppe Albani	Franciszek I, cesarz austriacki
Konklawe 1830-1831	kardynał Giacomo Giustiniani	kardynał Juan Francisco Marco y Catalán	Ferdynand VII, król Hiszpanii
Konklawe 1903	kardynał Mariano Rampolla	kardynał Jan Puzyna	Franciszek Józef I, cesarz austriacki

Źródła

• Ludwig Wahrmund, Das Ausschliessungs-recht (jus exclusivae) der katholischen Staaten Österreich, Frankreich und Spanien bei den Papstwahlen (Wien: Holder 1888).
• Catholic Encyclopedia: Right of Exclusion.