Ślady stóp z Laetoli: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
drobna przeróbka w związku z dyskusją w Poczekalni |
drobne merytoryczne |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:Laetoli.jpg|300px|thumb|Stanowisko w Laetoli]] |
[[Plik:Laetoli.jpg|300px|thumb|Stanowisko w Laetoli]] |
||
'''Ślady stóp z Laetoli''' – odciski stóp pozostawione w [[Tuf wulkaniczny|tufie]] najprawdopodobniej przez ''[[Australopithecus afarensis]]'', na [[stanowisko archeologiczne|stanowisku archeologicznym]] w [[Laetoli]] w [[Tanzania|Tanzanii]], około 40 km na południe od [[Wąwóz Olduvai|Wąwozu Olduvai]]. Wiek odcisków ocenia się na 3,8–3,5 mln lat. |
'''Ślady stóp z Laetoli''' – odciski stóp pozostawione w [[Tuf wulkaniczny|tufie]] najprawdopodobniej przez ''[[Australopithecus afarensis]]'', na [[stanowisko archeologiczne|stanowisku archeologicznym]] w [[Laetoli]] w [[Tanzania|Tanzanii]], około 40 km na południe od [[Wąwóz Olduvai|Wąwozu Olduvai]]. Wiek odcisków ocenia się na 3,8–3,5 mln lat. Są one najstarszym bezpośrednim dowodem na [[dwunożność]] przedstawicieli [[Homininae]]. |
||
== Historia odkrycia == |
== Historia odkrycia == |
||
[[Plik:Laetoli footprints.png|thumb|250px|Trójwymiarowe skany śladów stóp współczesnych ludzi (A i B) oraz hominida z Laetoli (C)]] |
|||
Ślady w popiele wulkanicznym zostały odkryte w 1979 roku podczas ekspedycji prowadzonej przez [[Mary Leakey]]. W 1979 roku kierowany przez nią zespół od dwóch sezonów prowadził prace w [[Laetoli]] w celu odnalezienia szczątków przodków człowieka. Podczas tych prac zgromadzono pokaźną kolekcję [[zęby|zębów]] i innych fragmentów kości. Ślady, które odnaleziono w tym miejscu, zostały odkryte przypadkowo podczas powrotu do obozu. Ślady zostały odciśnięte w [[tuf wulkaniczny|tufie wulkanicznym]] (osadzie utworzonym przez [[popiół]] wyrzucany w trakcie [[Erupcja wulkanu|erupcji wulkanu]]). Po odkryciu odcisków zespół Mary Leakey zaniechał prowadzenia dalszych poszukiwań i przez następne dwa lata kontynuował wykopaliska w Laetoli, dokumentując odciski wymarłych [[dwuparce|dwuparców]], ''[[Struthio]]'', [[kurowate|kurowatych]], [[zającowate|zajęcy]], [[drapieżne|drapieżnych]], [[słoniowate|słoni]], [[świniowate|świń]], [[krętorogie|krętorogich]], [[nosorożce|nosorożców]], [[żyrafowate|żyraf]], [[hipparion]]ów i zwierząt z grupy [[ |
Ślady w popiele wulkanicznym zostały odkryte w 1979 roku podczas ekspedycji prowadzonej przez [[Mary Leakey]]. W 1979 roku kierowany przez nią zespół od dwóch sezonów prowadził prace w [[Laetoli]] w celu odnalezienia szczątków przodków człowieka. Podczas tych prac zgromadzono pokaźną kolekcję [[zęby|zębów]] i innych fragmentów kości. Ślady, które odnaleziono w tym miejscu, zostały odkryte przypadkowo podczas powrotu do obozu. Ślady zostały odciśnięte w [[tuf wulkaniczny|tufie wulkanicznym]] (osadzie utworzonym przez [[popiół]] wyrzucany w trakcie [[Erupcja wulkanu|erupcji wulkanu]]). Po odkryciu odcisków zespół Mary Leakey zaniechał prowadzenia dalszych poszukiwań i przez następne dwa lata kontynuował wykopaliska w Laetoli, dokumentując odciski wymarłych [[dwuparce|dwuparców]], ''[[Struthio]]'', [[kurowate|kurowatych]], [[zającowate|zajęcy]], [[drapieżne|drapieżnych]], [[słoniowate|słoni]], [[świniowate|świń]], [[krętorogie|krętorogich]], [[nosorożce|nosorożców]], [[żyrafowate|żyraf]], [[hipparion]]ów i zwierząt z grupy [[chalikoteria|Chalicotheriidae]], a także ślady naczelnych, w tym prawdopodobnie ''Australopithecus afarensis''<ref name=LH79>{{Cytuj pismo |autor=M. D. Leakey, R. L. Hay |tytuł=Pliocene footprints in the Laetolil Beds at Laetoli, northern Tanzania |czasopismo=Nature |wolumin=278 |strony=317–323 |rok=1979 |doi=10.1038/278317a0 |język=en}}</ref>. |
||
== Badania == |
== Badania == |
||
| ⚫ | |||
=== Datowanie === |
=== Datowanie === |
||
Osady, w których odcisnęły się tropy zwierząt, zostały zbadane przez Garnissa Curtisa i Roberta Drake'a z [[University of California, Berkeley|Uniwersytetu Kalifornijskiego]] w [[Berkeley (Kalifornia)|Berkeley]] oraz współpracowników. Dzięki wykorzystaniu technik [[datowanie metodą potasowo-argonową|potasowo-argonowych]] wiek osadów górnej warstwy oceniono na 3,77 mln lat, podczas gdy wiek warstwy znajdującej się powyżej tropów określono na 3,59 mln lat<ref name=Nature76>{{Cytuj pismo |autor=M. D. Leakey, R. L. Hay, G. H. Curtis, R. E. Drake, M. K. Jackes i T. D. White |tytuł=Fossil hominids from the Laetolil Beds |czasopismo=Nature |wolumin=262 |strony=460–466 |rok=1976 |doi=10.1038/262460a0 |język=en}}</ref><ref name=Lewin>{{Cytuj książkę |nazwisko=Lewin |imię=Roger |tytuł=Bones of contention: controversies in the search for human origins |miejsce=Chicago |wydawca=University of Chicago Press |rok=1997 |strony=276 |isbn=978-0226476513}}</ref>. W publikacji z 1987 roku Drake i Curtis ocenili wiek osadów Laetoli na około 3,5 mln lat<ref name=DC87>{{Cytuj książkę | |
Osady, w których odcisnęły się tropy zwierząt, zostały zbadane przez Garnissa Curtisa i Roberta Drake'a z [[University of California, Berkeley|Uniwersytetu Kalifornijskiego]] w [[Berkeley (Kalifornia)|Berkeley]] oraz współpracowników. Dzięki wykorzystaniu technik [[datowanie metodą potasowo-argonową|potasowo-argonowych]] wiek osadów górnej warstwy oceniono na 3,77 mln lat, podczas gdy wiek warstwy znajdującej się powyżej tropów określono na 3,59 mln lat<ref name=Nature76>{{Cytuj pismo |autor=M. D. Leakey, R. L. Hay, G. H. Curtis, R. E. Drake, M. K. Jackes i T. D. White |tytuł=Fossil hominids from the Laetolil Beds |czasopismo=Nature |wolumin=262 |strony=460–466 |rok=1976 |doi=10.1038/262460a0 |język=en}}</ref><ref name=Lewin>{{Cytuj książkę |nazwisko=Lewin |imię=Roger |tytuł=Bones of contention: controversies in the search for human origins |miejsce=Chicago |wydawca=University of Chicago Press |rok=1997 |strony=276 |isbn=978-0226476513}}</ref>. W publikacji z 1987 roku Drake i Curtis ocenili wiek osadów Laetoli na około 3,5 mln lat<ref name=DC87>{{Cytuj książkę |autor r=Robert Drake, Garniss Curtis |rozdział=K-Ar geochronology of the Laetoli fossil localities |autor=M. D. Leakey, J. M. Harris (red.) |tytuł=A Pliocene Site in Northern Tanzania |miejsce=Oxford |wydawca=Oxford University Press |strony=48–52 |rok=1987 |isbn=0198544413}}</ref>. |
||
=== Chód i ułożenie śladów === |
=== Chód i ułożenie śladów === |
||
| ⚫ | |||
Jedną z kluczowych kwestii w ewolucji człowieka jest to, czy wczesne [[dwunożność|dwunożne]] hominidy poruszały się na nogach ugiętych w [[staw biodrowy|biodrach]] i [[staw kolanowy|kolanach]], czy też na bardziej wyprostowanych kończynach<ref name=RPS08>{{Cytuj pismo | |
Jedną z kluczowych kwestii w ewolucji człowieka jest to, czy wczesne [[dwunożność|dwunożne]] hominidy poruszały się na nogach ugiętych w [[staw biodrowy|biodrach]] i [[staw kolanowy|kolanach]], czy też na bardziej wyprostowanych kończynach<ref name=RPS08>{{Cytuj pismo |autor=David A. Raichlen, Herman Pontzer, Michael D. Sockol |tytuł=The Laetoli footprints and early hominin locomotor kinematics |czasopismo=Journal of Human Evolution |wolumin=54 |wydanie=1 |strony=112–117 |rok=2008 |doi=10.1016/j.jhevol.2007.07.005 |język=en}}</ref>. Zdolność do chodzenia na dwóch kończynach to kluczowa adaptacja człowiekowatych, dlatego ślady hominidów z Laetoli są uznawane za bardzo istotne<ref name=DW80>{{Cytuj pismo |autor=M. H. Day, E. H. Wickens |tytuł=Laetoli Pliocene hominid footprints and bipedalism |czasopismo=Nature |wolumin=286 |strony=385–387 |rok=1980 |doi=10.1038/286385a0 |język=en}}</ref>. Są one najstarszym bezpośrednim dowodem na dwunożność przedstawicieli Homininae<ref name=plos10>{{Cytuj pismo |autor=David A. Raichlen, Adam D. Gordon, William E. H. Harcourt-Smith, Adam D. Foster, Wm. Randall Haas Jr |tytuł=Laetoli Footprints Preserve Earliest Direct Evidence of Human-Like Bipedal Biomechanics |czasopismo=PLoS ONE |wolumin=5 |wydanie=3 |strony=e9769 |rok=2010 |doi=10.1371/journal.pone.0009769 |język=en}}</ref>. |
||
Ślady w Laetoli pozostawiły co najmniej dwa osobniki zmierzające na północ. Ich ślady są ułożone równolegle do siebie, w odległości około 25 cm. Leakey i Hay nie wykluczyli, że odciski mogły powstać w różnym czasie<ref name=LH79/>. Niektórzy naukowcy, jak np. R. H. Tuttle i współpracownicy, sugerowali obecność trzech osobników (G-1, G-2, G-3). Skamieniałe ślady znajdujące się z prawej strony składają się z 38 odcisków pozostawionych przez najniższego osobnika (G-1), mierzącego poniżej 122 cm wzrostu. Po ich lewej stronie znajdował się ciąg 31 odcisków, które zostawił wyższy hominid (G-2), o wzroście nieprzekraczającym 141 cm. Tuttle i współautorzy sugerowali, że ślady trzeciego osobnika – równie wysokiego, co G-2 – zostały częściowo zniszczone przez hominida idącego za nim<ref name=Tuttle>{{Cytuj pismo | |
Ślady w Laetoli pozostawiły co najmniej dwa osobniki zmierzające na północ. Ich ślady są ułożone równolegle do siebie, w odległości około 25 cm. Leakey i Hay nie wykluczyli, że odciski mogły powstać w różnym czasie<ref name=LH79/>. Niektórzy naukowcy, jak np. R. H. Tuttle i współpracownicy, sugerowali obecność trzech osobników (G-1, G-2, G-3). Skamieniałe ślady znajdujące się z prawej strony składają się z 38 odcisków pozostawionych przez najniższego osobnika (G-1), mierzącego poniżej 122 cm wzrostu. Po ich lewej stronie znajdował się ciąg 31 odcisków, które zostawił wyższy hominid (G-2), o wzroście nieprzekraczającym 141 cm. Tuttle i współautorzy sugerowali, że ślady trzeciego osobnika – równie wysokiego, co G-2 – zostały częściowo zniszczone przez hominida idącego za nim<ref name=Tuttle>{{Cytuj pismo |autor=R. H. Tuttle, D. M. Webb, M. Baksh |tytuł=Laetoli toes and </em>Australopithecus afarensis<em> |czasopismo=Human Evolution |wolumin=6 |wydanie=3 |strony=193–200 |rok=1991 |doi=10.1007/BF02438142 |język=en}}</ref>. Większy osobnik miał nogę o długości 58 cm i stawiał kroki mierzące około 47,2 cm, podczas gdy u mniejszego hominida wartości te wynosiły – odpowiednio – 47,5 cm i 38,7 cm. Według badań Vaughana i Blaszczyk poruszały się z prędkością 1,03–1,14 m/s<ref name=VB08>{{Cytuj pismo |autor=Christopher L. Vaughan, Maria B. Blaszczyk |tytuł=Dynamic similarity predicts gait parameters for </em>Homo floresiensis<em> and the Laetoli hominins |czasopismo=American Journal of Human Biology |wolumin=20 |wydanie=3 |strony=312–316 |rok=2008 |doi=10.1002/ajhb.20721 |język=en}}</ref>. David Raichlen i współpracownicy przeprowadzili analizę, według której hominidy z Laetoli poruszałyby się z prędkością 0,86–0,98 m/s jeśli ich sposób chodzenia bardziej przypominał ludzki, i znacznie szybciej, jeśli bardziej przypominałby [[szympans]]i – 1,64–1,85 m/s<ref name=RPS08/>. |
||
== Pochodzenie śladów == |
== Pochodzenie śladów == |
||
Obecnie większość badaczy jest zgodna, że ślady hominidów z Laetoli pozostawił ''Australopithecus afarensis''. Leakey i Hay początkowo nie przypisali śladów do żadnego konkretnego [[takson]]u wewnątrz człowiekowatych, jednak spostrzegli, że hominid, który je pozostawił, poruszał się w sposób podobny do współczesnych ludzi. Zauważyli również, iż odnalezione w pobliżu odcisków szczątki hominidów przypominają te odkryte w nieco młodszym geologicznie stanowisku w [[Hadar (Etiopia)|Hadar]] w [[Etiopia|Etiopii]]<ref name=LH79/>. Stern i Susman twierdzili, że ślady pozostawił ''Astralopithecus afarensis'', jednak sugerowali, że poruszał się on na nogach ugiętych w stawach biodrowym i kolanowym<ref name=SS83>{{Cytuj pismo | |
Obecnie większość badaczy jest zgodna, że ślady hominidów z Laetoli pozostawił ''Australopithecus afarensis''. Leakey i Hay początkowo nie przypisali śladów do żadnego konkretnego [[takson]]u wewnątrz człowiekowatych, jednak spostrzegli, że hominid, który je pozostawił, poruszał się w sposób podobny do współczesnych ludzi. Zauważyli również, iż odnalezione w pobliżu odcisków szczątki hominidów przypominają te odkryte w nieco młodszym geologicznie stanowisku w [[Hadar (Etiopia)|Hadar]] w [[Etiopia|Etiopii]]<ref name=LH79/>. Stern i Susman twierdzili, że ślady pozostawił ''Astralopithecus afarensis'', jednak sugerowali, że poruszał się on na nogach ugiętych w stawach biodrowym i kolanowym<ref name=SS83>{{Cytuj pismo |autor=J. T. Stern, R. L. Susman |tytuł=The locomotor anatomy of </em>Australopithecus afarensis<em> |czasopismo=American Journal of Physical Anthropology |wolumin=60 |wydanie=3 |strony=279–317 |rok=1983 |pmid=6405621 |język=en}}</ref>. Po porównaniu śladów z Laetoli z młodszymi o około 0,5 mln lat śladami z Hadar R. H. Tuttle nie zgodził się z wcześniejszymi interpretacjami i stwierdził, że odciski te pozostawił hominid bardziej zaawansowany niż ''Australopithecus afarensis''. W 1987 roku [[Tim White]] i [[Gen Suwa]] odrzucili jednak hipotezę Tuttle'a i ponownie wskazali na australopiteka jako najbardziej prawdopodobnego właściciela śladów z Laetoli<ref name=WS87>{{Cytuj pismo |autor=Tim D. White, Gen Suwa |tytuł=Hominid footprints at laetoli: Facts and interpretations |czasopismo=American Journal of Physical Anthropology |wolumin=72 |wydanie=4 |strony=485–514 |rok=1987 |doi=10.1002/ajpa.1330720409 |język=en}}</ref>. W 1991 Tuttle ponownie podtrzymał swoją hipotezę konkludując, że odciski stóp z Laetoli pozostawił nieznany [[gatunek (biologia)|gatunek]] australopiteka lub nieznany [[rodzaj (biologia)|rodzaj]] hominida cechujący się [[stopa (anatomia)|stopą]] bardzo przypominającą ludzką. Stwierdził jednak, iż byłoby ryzykowne sugerować obecność przedstawicieli rodzaju ''Homo'' przed 3,5 mln lat, gdyż u człowiekowatych z Laetoli brak dowodów na znaczący rozwój [[kresomózgowie|mózgu]], wykorzystywanie narzędzi lub inne nielokomotoryczne cechy świadczące o ich przynależności do rodzaju ''Homo''<ref name=Tuttle/>. Obecnie większość naukowców jest jednak zgodna, iż ślady z Laetoli pozostawił ''Australopithecus afarensis''<ref name=RPS08/>. |
||
{{Przypisy}} |
{{Przypisy}} |
||
Wersja z 19:18, 22 mar 2010
Ślady stóp z Laetoli – odciski stóp pozostawione w tufie najprawdopodobniej przez Australopithecus afarensis, na stanowisku archeologicznym w Laetoli w Tanzanii, około 40 km na południe od Wąwozu Olduvai. Wiek odcisków ocenia się na 3,8–3,5 mln lat. Są one najstarszym bezpośrednim dowodem na dwunożność przedstawicieli Homininae.
Historia odkrycia
Ślady w popiele wulkanicznym zostały odkryte w 1979 roku podczas ekspedycji prowadzonej przez Mary Leakey. W 1979 roku kierowany przez nią zespół od dwóch sezonów prowadził prace w Laetoli w celu odnalezienia szczątków przodków człowieka. Podczas tych prac zgromadzono pokaźną kolekcję zębów i innych fragmentów kości. Ślady, które odnaleziono w tym miejscu, zostały odkryte przypadkowo podczas powrotu do obozu. Ślady zostały odciśnięte w tufie wulkanicznym (osadzie utworzonym przez popiół wyrzucany w trakcie erupcji wulkanu). Po odkryciu odcisków zespół Mary Leakey zaniechał prowadzenia dalszych poszukiwań i przez następne dwa lata kontynuował wykopaliska w Laetoli, dokumentując odciski wymarłych dwuparców, Struthio, kurowatych, zajęcy, drapieżnych, słoni, świń, krętorogich, nosorożców, żyraf, hipparionów i zwierząt z grupy Chalicotheriidae, a także ślady naczelnych, w tym prawdopodobnie Australopithecus afarensis[1].
Badania
Datowanie
Osady, w których odcisnęły się tropy zwierząt, zostały zbadane przez Garnissa Curtisa i Roberta Drake'a z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley oraz współpracowników. Dzięki wykorzystaniu technik potasowo-argonowych wiek osadów górnej warstwy oceniono na 3,77 mln lat, podczas gdy wiek warstwy znajdującej się powyżej tropów określono na 3,59 mln lat[2][3]. W publikacji z 1987 roku Drake i Curtis ocenili wiek osadów Laetoli na około 3,5 mln lat[4].
Chód i ułożenie śladów
Jedną z kluczowych kwestii w ewolucji człowieka jest to, czy wczesne dwunożne hominidy poruszały się na nogach ugiętych w biodrach i kolanach, czy też na bardziej wyprostowanych kończynach[5]. Zdolność do chodzenia na dwóch kończynach to kluczowa adaptacja człowiekowatych, dlatego ślady hominidów z Laetoli są uznawane za bardzo istotne[6]. Są one najstarszym bezpośrednim dowodem na dwunożność przedstawicieli Homininae[7].
Ślady w Laetoli pozostawiły co najmniej dwa osobniki zmierzające na północ. Ich ślady są ułożone równolegle do siebie, w odległości około 25 cm. Leakey i Hay nie wykluczyli, że odciski mogły powstać w różnym czasie[1]. Niektórzy naukowcy, jak np. R. H. Tuttle i współpracownicy, sugerowali obecność trzech osobników (G-1, G-2, G-3). Skamieniałe ślady znajdujące się z prawej strony składają się z 38 odcisków pozostawionych przez najniższego osobnika (G-1), mierzącego poniżej 122 cm wzrostu. Po ich lewej stronie znajdował się ciąg 31 odcisków, które zostawił wyższy hominid (G-2), o wzroście nieprzekraczającym 141 cm. Tuttle i współautorzy sugerowali, że ślady trzeciego osobnika – równie wysokiego, co G-2 – zostały częściowo zniszczone przez hominida idącego za nim[8]. Większy osobnik miał nogę o długości 58 cm i stawiał kroki mierzące około 47,2 cm, podczas gdy u mniejszego hominida wartości te wynosiły – odpowiednio – 47,5 cm i 38,7 cm. Według badań Vaughana i Blaszczyk poruszały się z prędkością 1,03–1,14 m/s[9]. David Raichlen i współpracownicy przeprowadzili analizę, według której hominidy z Laetoli poruszałyby się z prędkością 0,86–0,98 m/s jeśli ich sposób chodzenia bardziej przypominał ludzki, i znacznie szybciej, jeśli bardziej przypominałby szympansi – 1,64–1,85 m/s[5].
Pochodzenie śladów
Obecnie większość badaczy jest zgodna, że ślady hominidów z Laetoli pozostawił Australopithecus afarensis. Leakey i Hay początkowo nie przypisali śladów do żadnego konkretnego taksonu wewnątrz człowiekowatych, jednak spostrzegli, że hominid, który je pozostawił, poruszał się w sposób podobny do współczesnych ludzi. Zauważyli również, iż odnalezione w pobliżu odcisków szczątki hominidów przypominają te odkryte w nieco młodszym geologicznie stanowisku w Hadar w Etiopii[1]. Stern i Susman twierdzili, że ślady pozostawił Astralopithecus afarensis, jednak sugerowali, że poruszał się on na nogach ugiętych w stawach biodrowym i kolanowym[10]. Po porównaniu śladów z Laetoli z młodszymi o około 0,5 mln lat śladami z Hadar R. H. Tuttle nie zgodził się z wcześniejszymi interpretacjami i stwierdził, że odciski te pozostawił hominid bardziej zaawansowany niż Australopithecus afarensis. W 1987 roku Tim White i Gen Suwa odrzucili jednak hipotezę Tuttle'a i ponownie wskazali na australopiteka jako najbardziej prawdopodobnego właściciela śladów z Laetoli[11]. W 1991 Tuttle ponownie podtrzymał swoją hipotezę konkludując, że odciski stóp z Laetoli pozostawił nieznany gatunek australopiteka lub nieznany rodzaj hominida cechujący się stopą bardzo przypominającą ludzką. Stwierdził jednak, iż byłoby ryzykowne sugerować obecność przedstawicieli rodzaju Homo przed 3,5 mln lat, gdyż u człowiekowatych z Laetoli brak dowodów na znaczący rozwój mózgu, wykorzystywanie narzędzi lub inne nielokomotoryczne cechy świadczące o ich przynależności do rodzaju Homo[8]. Obecnie większość naukowców jest jednak zgodna, iż ślady z Laetoli pozostawił Australopithecus afarensis[5].
- ↑ a b c M. D. Leakey, R. L. Hay. Pliocene footprints in the Laetolil Beds at Laetoli, northern Tanzania. „Nature”. 278, s. 317–323, 1979. DOI: 10.1038/278317a0. (ang.).
- ↑ M. D. Leakey, R. L. Hay, G. H. Curtis, R. E. Drake, M. K. Jackes i T. D. White. Fossil hominids from the Laetolil Beds. „Nature”. 262, s. 460–466, 1976. DOI: 10.1038/262460a0. (ang.).
- ↑ Roger Lewin: Bones of contention: controversies in the search for human origins. Chicago: University of Chicago Press, 1997, s. 276. ISBN 978-0226476513.
- ↑ Robert Drake, Garniss Curtis: K-Ar geochronology of the Laetoli fossil localities. W: M. D. Leakey, J. M. Harris (red.): A Pliocene Site in Northern Tanzania. Oxford: Oxford University Press, 1987, s. 48–52. ISBN 0-19-854441-3.
- ↑ a b c David A. Raichlen, Herman Pontzer, Michael D. Sockol. The Laetoli footprints and early hominin locomotor kinematics. „Journal of Human Evolution”. 54 (1), s. 112–117, 2008. DOI: 10.1016/j.jhevol.2007.07.005. (ang.).
- ↑ M. H. Day, E. H. Wickens. Laetoli Pliocene hominid footprints and bipedalism. „Nature”. 286, s. 385–387, 1980. DOI: 10.1038/286385a0. (ang.).
- ↑ David A. Raichlen, Adam D. Gordon, William E. H. Harcourt-Smith, Adam D. Foster, Wm. Randall Haas Jr. Laetoli Footprints Preserve Earliest Direct Evidence of Human-Like Bipedal Biomechanics. „PLoS ONE”. 5 (3), s. e9769, 2010. DOI: 10.1371/journal.pone.0009769. (ang.).
- ↑ a b R. H. Tuttle, D. M. Webb, M. Baksh. Laetoli toes and Australopithecus afarensis. „Human Evolution”. 6 (3), s. 193–200, 1991. DOI: 10.1007/BF02438142. (ang.).
- ↑ Christopher L. Vaughan, Maria B. Blaszczyk. Dynamic similarity predicts gait parameters for Homo floresiensis and the Laetoli hominins. „American Journal of Human Biology”. 20 (3), s. 312–316, 2008. DOI: 10.1002/ajhb.20721. (ang.).
- ↑ J. T. Stern, R. L. Susman. The locomotor anatomy of Australopithecus afarensis. „American Journal of Physical Anthropology”. 60 (3), s. 279–317, 1983. PMID: 6405621. (ang.).
- ↑ Tim D. White, Gen Suwa. Hominid footprints at laetoli: Facts and interpretations. „American Journal of Physical Anthropology”. 72 (4), s. 485–514, 1987. DOI: 10.1002/ajpa.1330720409. (ang.).