Fotoplastykon
Fotoplastykon (gr. plastikós – rzeźbiarski; także fotoplastikon) – automat do prezentacji pojedynczych fotografii (przeźroczy) stereoskopowych z całych cykli fotograficznych na jednym stanowisku wizualnym.
Fotoplastykon był wielobocznym urządzeniem, w którym umiejscowione były wizjery do oglądania fotografii. Mechanizm przesuwczy co kilka sekund podawał nowe fotografie przed wizjer, dzięki czemu uzyskiwaliśmy efekt analogiczny, jak przy oglądaniu później stworzonej diaporamy. Z reguły fotoplastykon posiadał 25 stanowisk do oglądania zdjęć.
Historia fotoplastykonów[edytuj | edytuj kod]
Od lat sześćdziesiątych XIX wieku stereoskopia zyskała ogromną popularność. Wyprodukowano setki tysięcy stereoskopów typu Holmesa i miliony stereogramów w znormalizowanym formacie 3,5 × 7 cali (ok. 9 × 18 cm). Przyczyniło się to do budowy urządzeń, pozwalających na publiczne demonstrowanie trójwymiarowych obrazów. W 1866 roku Alois Polanecky (1826–1911) zbudował urządzenie złożone z 25 stereoskopów wbudowanych w wieloboczną obudowę, zwane „Salonem Stereoskopowym”, z którym występował na jarmarkach[1]. Przy tworzeniu swojego urządzeniu korzystał z pomocy francuskiego fotografa i optyka Claude-Marie Ferriera.
W latach 80. XIX wieku berliński przedsiębiorca August Fuhrmann (1844–1924) udoskonalił wynalazek Polaneckiego. W ten sposób powstały pierwsze fotoplastykony – w Niemczech nazwane szumnie „Kaiser-Panorama” (Panorama Cesarska) – pozwalające 25 osobom na równoczesne oglądanie przezroczy stereoskopowych. 25-boczny bęben wykonany z trójwarstwowej sklejki z okleiną orzechową miał 3,75 m średnicy. Zgodnie z gustem epoki ściany bębna wieńczyła bogata dekoracja rzeźbiarska. Do oświetlenia przezroczy stosowano palniki gazowe z koszulkami żarowymi, a widzowie mogli sami regulować jasność oświetlenia. Urządzenie poruszane było za pomocą mechanizmu zegara wieżowego z ciężarami, zapewniającymi 3-godzinną pracę. Każdej zmianie przezroczy towarzyszył dźwięk dzwonka. Dopiero później wkroczyła elektryczność.
W czasie apogeum popularności Kaiser-Panoramy istniało aż 250 filii w całej Europie, a nawet poza nią (urządzenie dotarło nawet do Turcji i Australii)[1]. Każda Cesarska Panorama stworzona przez Augusta Fuhrmanna posiadła oznaczenie świadczące o oryginalności urządzenia – przy stanowisku numer 1 widniała tabliczka informująca kto i gdzie skonstruował Cesarską Panoramę. Na odwrocie wynalazca składał swój podpis[1]. Sukces urządzenia sprawił, że Fuhrmann znalazł swoich naśladowców, którzy kopiowali całe maszyny, w efekcie działające podobnie. Warto więc zwrócić uwagę, że każda Kaiser-Panorama była fotoplastikonem, ale nie każdy fotoplastikon był Kaiser-Panoramą.
Kaiser-Panorama cieszyła się ogromną popularnością, bowiem zwyczajnym ludziom dawała możliwość poznawania świata na odległość. Podkreślało to hasło, którym reklamowano urządzenie Fuhrmanna: „Z Cesarską Panoramą rozwiążesz problem poznawania świata!"[1] Przedsiębiorstwo Fuhrmanna co tydzień dostarczało 250 fotoplastykonom zestawy 50 ręcznie kolorowanych przezroczy, co zachęcało widzów do regularnych odwiedzin. Fuhrmann organizował wyprawy fotografów do odległych krajów, dbał o aktualną, kronikarską dokumentację wydarzeń z pierwszych stron gazet. Zgromadził ponad 150 tysięcy przezroczy stereoskopowych. Przedsiębiorstwo Fuhrmana przetrwało – mimo pogarszającej się koniunktury – do 1923 roku[1].
Po upadku cesarstwa niemieckiego w 1918 roku Fuhrmann przemianował swoje Kaiser-Panorama na Welt-Panorama (Panorama Światowa)[1]. W 1928 roku działało jeszcze 180 takich urządzeń, ale 3 kwietnia 1939 zamknięto ostatnią panoramę w Berlinie. Do 1955 roku działała jeszcze panorama w Wiedniu, do lat siedemdziesiątych w bawarskim ośrodku pielgrzymkowym Altötting. Do naszych czasów przetrwało niewiele takich urządzeń.
Fotoplastikony w Polsce[edytuj | edytuj kod]
W Muzeum Kinematografii w Łodzi znajduje się fotoplastikon, który jest jedyną oryginalną, skonstruowaną przez Augusta Fuhrmanna Cesarską Panoramą (Kaiser-Panoramą) w Polsce i – według Towarzystwa Fuhrmannowskiego – jedną z sześciu zachowanych na świecie[2]. Łódzka Kaiser-Panorama zbudowana została około 1900 roku, a do Łodzi przyjechała z Kielc. W 1976 roku została przekazana do Działu Kultury Filmowej Muzeum Miasta Łodzi, a w 1986 roku do Muzeum Kinematografii. Łódzki fotoplastikon zagrał w filmie Vabank w reżyserii Juliusza Machulskiego.
W Warszawie w oficynie Kamienicy Hoserów można obejrzeć jedyny w Polsce fotoplastikon działający nieprzerwanie w tym samym miejscu od 1905 roku. Warszawski fotoplastikon nie jest jednak Kaiser-Panoramą[3]. W latach 1899-1914 w Warszawie działało co najmniej 8 fotoplastikonów[3]. Od grudnia 2012 roku fotoplastikon działa jako Oddział Muzeum Powstania Warszawskiego.
W Poznaniu pierwszy fotoplastykon działał od 1923 roku. Do 2005 roku działał fotoplastykon fotografika Antoniego Ruta, w 2014 roku odkupiony, przeniesiony i uruchomiony ponownie na Starym Rynku[4][5].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f Krzysztof Olkusz, Fotoplastikon Augusta Fuhrmanna, broszura Muzeum Kinematografii, grudzień 2017.
- ↑ Krzysztof Olkusz, Odrestaurowany fotoplastikon, „Muzeum Kinematografii w Łodzi”, 3 grudnia 2017 [dostęp 2017-12-13] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-13] (pol.).
- ↑ a b Historia – Fotoplastikon Warszawski, „Fotoplastikon Warszawski” [dostęp 2017-12-20] (pol.).
- ↑ Drugie życie fotoplastykonu – POZnan – Informator samorządowy metropolii Poznań, styczeń 2013, s. 6, www.wm.poznan.pl.
- ↑ Georgi Gruew, Fotoplastykon Poznański, ulotka z otwarcia, Galeria Miejska Arsenał, Poznań, 2014, s. 4, 7.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Historia fotoplastykonu. sakron.piwko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-19)].
- Strona Fotoplastikonu Warszawskiego
- Oryginalna strona Fotoplastikonu Warszawskiego. fotoplastikon.stereos.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-24)].