Kandżut

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Kandżut (ang. Kanjut, ros. Кунджут) – dawna nazwa mogąca odnosić się do księstwa Hunzy, do rzeki Hunzy lub do doliny, którą ona płynie, egzonim pochodzący z języka chińskiego. Określenie krainy przeniesiono na jej mieszkańców Kandżutami nazywając Buruszów.

Tło historyczne nazwy[edytuj | edytuj kod]

„Dolina Kadżutu” – ilustracja z Where Three Empires Meet (1897) E.F. Knighta
Mapa tras podróży B. Grąbczewskiego po Azji Śr. w latach 1885, 1888, 1889-91, towarzysząca jego książce Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus, wyd. w Warszawie, 1924.

Niezależne państwo plemienne Hunzy weszło w połowie XVIII w. dobrowolnie w zależność trybutarną od dynastii Qing, po tym jak Chiny podporządkowały sobie w wyniku podboju militarnego obszary na południe od Tienszanu i utworzyły tam nową chińską dependencję – Sinciang[1]. Intencją władcy Hunzy było uzyskanie przychylności potężnego sąsiada, która by zapewniła Hunzie dalsze kontrolowanie szlaków kupieckich, wiodących przez przełęcze (Kilik, Mintaka, Khunjerab) i doliny (Wachan, Taxkorgan) w jej pobliżu. Buruszowie z księstwa Hunzy (Hunzakuc) nie uczestniczyli bezpośrednio w wymianie handlowej, czerpali jednak znaczne korzyści z napadów na karawany, porywania osób i odsprzedawania ich na targach niewolników w Kaszgarze[2].

Pod panowaniem Salima Chana (1784-1824) Hunza rozszerzyła sferę wpływów na północ i wschód, przez co tereny uważane przez władców Hunzy za własne pokrywały się z obszarami uznawanymi przez chińską administrację Kaszgarii za podległe dynastii mandżurskiej[1]. Nie prowadziło to jednak do konfliktów[2].

Te zaczęły się pojawiać w połowie XIX w., kiedy przeciwko chińskiej dominacji podniosły się muzułmańskie szczepy na terenach na południe od Sache (historyczny Jarkend[3]). W stłumieniu niepokoi wśród miejscowej ludności wzięli udział Hunzakuc, wezwani na pomoc przez władze chińskie, za co w nagrodę władcy Hunzy Ghazanowi Chanowi darowano majątek ziemski w pobliżu Jarkendu i udzielono pozwolenia na zamieszkiwanie w nim[1]. Ponadto formalnie uznano prawa pasterzy z Hunzy do wypasu bydła na terenach przygranicznych po kaszgarskiej stronie przełęczy, co Hunzakuc i tak czynili od pokoleń[2].

Do mniej więcej lat 80. XIX w. księstwo Hunzy było przeważnie znane pod nazwą nadaną jej przez chińskojęzycznych sąsiadów – Kandżut, natomiast dla samych Hunzakuc było to słowo obce[4]. Po wejściu Hunzy w orbitę polityki międzynarodowej, tj. trójstronnego współzawodnictwa o wpływy w Azji Centralnej między Chinami, Rosją a Imperium Brytyjskim, wzrosło też badawcze zainteresowanie tym krajem. Odwiedzali go przeważnie Brytyjczycy, m.in. John Biddulph (jako funkcjonariusz Indii Brytyjskich), G.W. Leitner, Francis Younghusband[5], którzy zaczęli konsekwentnie wprowadzać rodzimą nazwę (w oryginalnym brzmieniu 'hanzu'[4]) jako 'Hunza'.

W piśmiennictwie polskim[edytuj | edytuj kod]

Fragment mapy towarzyszącej omówieniu podróży i tekstu B. Grąbczewskiego w „Roczniku Przyjaciół Nauk” (Poznań, 1891), gdzie oznaczono Hunzę jako „Kanżut”.

Tę formę nazwy w polskim piśmiennictwie usankcjonowała jako Kandżut, czyli w brzmieniu nazwy rosyjskiej lub angielskiej, Enyklopedia Gutenberga w tomie 7.[6], który ukazał się w 1929 r. Nazwa pojawiła się jednak już parę dekad wcześniej. Wielka Encyklopedia Powszechna z 1891 r. wymienia Kandżut omawiając opanowanie Azji Środkowej przez administrację brytyjską[7]. Posługiwano się nią przy okazji prasowych doniesień międzynarodowych, np. „Kurjer Warszawski” z 28 marca 1893 r., donosił, „że anglicy za zgodą chińczyków zajęli podległy im kraj Kandżut, położony na południe od Pamiru. Przez Kandżut anglicy mogą pomagać chińczykom, jakoteż i afgańczykom w Wachanie, przez przesyłkę broni i innych przedmiotów. Przez Kandżut także będą szły do Kaszgaru towary angielskie, które dotychczas były wyparte przez kupców russkich”[8].

Dwa lata wcześniej, w 1891 r., ukazała się w „Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”[9] pierwsza polskojęzyczna publikacja dotycząca podróży Bronisława Grąbczewskiego po Azji Środkowej odbytych w carskiej wojskowej służbie administracyjnej w latach 1880-1896[10]. Towarzyszyła jej szkicowa mapa (sporządzona przez redakcję „Rocznika”), na której Hunza oznaczona jest jako „Kanżut”. W tekście Grąbczewskiego zatytułowanym „List z podróży kapitana Grąbczewskiego w Środkowej Azyi do pana Wł. S. w Petersburgu”, a datowanym w kwietniu 1890 r., znaczny fragment dotyczy „dzikich i nadzwyczaj wojowniczych plemion Kandżutów” (str. 214)[11], których kraj Grąbczewski odwiedził w 1888 r. Obszernie tę i inne swoje azjatyckie ekspedycje opisał Grąbczewski po polsku, głównie z pamięci[12], dopiero w wydanym w latach 1924-1925 trzytomowym dziele Podróże, przy czym o Hunzie mowa jest w tomie drugim Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus[13]. I w tym utworze mówi Grąbczewski o „dzikiem i wojowniczem plemieniu Kandżutów, które zamieszkuje wąskie doliny południowych zboczy pasma górskiego Hindukusz i Himalajów, u źródłowisk Indusu” (str. 5). Dalej w treści książki posługuje się nazwą Kandżut na określenie rzeki Hunzy oraz kraju (który politycznie określa jako chanat), z której wywodzi też przymiotnik kandżucki, np. wspominając „posłów od chana kandżuckiego” (str. 9).

Tą samą terminologią posługiwała się nadal ówczesna prasa omawiając przy okazji książki o podróżach Grąbczewskiego politykę międzynarodową w tamtej części Azji, np. w wileńskim „Słowie” z 30 stycznia 1925 r.[14] Nazwę Kandżut wspomina też (acz mimochodem wymieniając krainy odwiedzone przez Grąbczewskiego) wydawnictwo z 1937 r. Państwa i kraje pozaeuropejskie[15]. W 1958 r. wydano jednotomowy skrót opowieści Grąbczewskiego pod tytułem Podróże po Azji Środkowej[16], toteż powojenne omówienia życia i działalności wyprawowej Grąbczewskiego posługiwały się wciąż określeniem Kandżut. Nawet w autorytatywnym[17] Słowniku podróżników polskich z 1992 r.[10] mowa jest o „chanacie Kandżut”[10]. Do Kadżutu wybrał się też np. bohater serii powieści dla młodzieży popularnych[18] od lat 60. XX w., której autorem był Alfred Szklarski[19]. Nazwę Hunza spopularyzowały dopiero relacje książkowe polskich himalaistów, poczynając od relacji z wyprawy na Kunyang Chhish w 1971 r. opisanej w Ostatni atak na Kunyang Chhish[20], gdzie mowa jest już o rzece i dolinie Hunza[21].

W piśmiennictwie anglosaskim[edytuj | edytuj kod]

„Rzeka Kandżut” na ilustracji z książki E.F. Knighta Where Three Empires Meet (1897).

Utwory książkowe napisane przez urzędników rządu kolonialnego Indii Brytyjskich i podróżników w XIX w. podawały co prawda nazwę Kanjut, ale zaznaczając jednocześnie, że jest egzonimem. I tak w jednym z pierwszych takich utworów, Tribes Of the Hindoo Koosh (1880), jego autor John Biddulph mówi, że „ W Wachanie, Sirikolu i Jarkendzie[3] Hunza nazywana jest Kunjoot, choć nie posługują się tą nazwą ani sami jej mieszkańcy ani żadne inne ludy zamieszkujące południe Hindukuszu. Nazwa kraju, tak jak wymawiają ją jego mieszkańcy, brzmi raczej 'hunzu'”[4].

Obok innych autorów, podobną uwagę czyni Francis Younghasband w The heart of a continent : a narrative of travels in Manchuria, across the Gobi Desert, through the Himalayas, the Pamirs, and Chitral, 1884-1894 (1896) mówiąc o „the little state of Hunza (or Kanjut, as it is always called on the Yarkand side)” (str. 215)[22]. Ponadto w piśmiennictwie anglosaskim Kanjut było używane przymiotnikowo w takich nazwach jak „the Kanjut Valley”, „the Kanjut River” oraz odnośnie do mieszkańców Hunzy, jak w „Kanjut robbers”, the Kanjut stronghold”, oraz rzeczownikowo „Kanjuti / Kanjutis” odnoście Buruszów, mieszkańców Hunzy; np. H.L. Nevill w Campaigns on the North-west Frontier[23] (1912): „The Kanjutis, as the inhabitants of the Hunza or Kanjut Valley were known to the outside world” (str. 131). Jeszcze na przełomie XIX i XX w. obie nazwy, Hunza i Kanjut, funkcjonowały w brytyjskim piśmiennictwie wymiennie (np. w Where Three Empires Meet E.F. Knighta wydanym w 1897 r.[24]).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Hsiao-Ting Lin, The Tributary System in China's Historical Imagination: China and Hunza, ca. 1760-1960, „Journal of the Royal Asiatic Society”, 19 (4), Cambridge University Press, 2009, s. 489–507, ISSN 1356-1863, JSTOR: 27756100 [dostęp 2021-03-25].
  2. ↑ a b c Hermann Kreutzmann, Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads, Wiesbaden: Harrassowitz, 2020, 364 i in., ISBN 978-3-447-11369-4.
  3. ↑ a b Pisownia wg Powszechnego atlasu geograficznego Eugeniusza Romera (wyd. 1938 przez Książnicę-Atlas we Lwowie), stosowana też przez Bronisława Grąbczewskiego.
  4. ↑ a b c J. Biddulph, Tribes of the Hindoo Koosh, Calcutta: Office of the Superintendent of Government Printing, 1880 [dostęp 2021-03-19] [zarchiwizowane], Cytat: „In Wakhan, Sirikol, and Yarkund, the name of Kunjoot is given to Hunza, though this name is not in use among the inhabitants themselves, nor among any of the people dwelling south of the Hindoo Koosh. The name, according to the pronunciation of the inhabitants themselves, is more properly Hunzoo. In ancient times it was called Challaj Bultum, a name which has now fallen into disuse.”.
  5. ↑ Kenneth Mason, Abode of Snow. A history of Himalayan exploration and mountaineering, London: Rupert Hart-Davis, 1955, s. 99-105.
  6. ↑ Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, T. 7, Izaszar do Kolejowe rozkłady jazdy - Pomorska Biblioteka Cyfrowa [online], pbc.gda.pl [dostęp 2021-03-20] (pol.).
  7. ↑ Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, t. Tom V, Warszawa: S. Sikorski, 1891, s. 606 [zarchiwizowane].
  8. ↑ CRISPA [online], crispa.uw.edu.pl [dostęp 2021-03-20].
  9. ↑ Podróż kapitana B. Grąbczewskiego w środkowej Azyi (z kartą) - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa [online], www.wbc.poznan.pl [dostęp 2021-03-20] (pol.).
  10. ↑ a b c Wacław i Tadeusz Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1992, s. 126-130, ISBN 83-214-0505-3.
  11. ↑ Bronisław Grąbczewski, List z podróży kapitana Grąbczewskiego w Środkowej Azyi do pana Wł. S. w Petersburgu, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, T.18, Z. 1, Poznań 1891, s. 214 [zarchiwizowane], Cytat: Kandżudy (Kunjud), szczep zamieszkujący wyżyny największe między chińskiemi a angielskiemi posiadłościami, nominalnie do Afganistanu należące, sąsiadujące więc z krajem Raskiem (...) będącym już pod protektoratem angielskim również jak i mały Tybet. Obecnie już beg Kundżuda przyjął protektorat rządu indyjskiego..
  12. ↑ W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróżników polskick, 1992, s. 129.
  13. ↑ Bronisław Grąbczewski, Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus, wyd. 1, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1924 [dostęp 2021-03-21] [zarchiwizowane].
  14. ↑ Podróże Grąbczewskiego. Kandżut, „Słowo”, Nr 24 (738), Wilno, 30 stycznia 1925, s. 2 [zarchiwizowane].
  15. ↑ Alicja Hłasko Pawlicowa, Państwa i kraje pozaeuropejskie z uwzględnieniem ich stosunku do Polski. Zeszyt 1: Azja, Kraków 1937, OCLC 891284277 [zarchiwizowane].
  16. ↑ Bronisław Grąbczewski, Podróże po Azji środkowej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958.
  17. ↑ Joachim Sliwa, Review of: Wacław i Tadeusz Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich (1992), "Eos" 81, 1993, pp. 160-164. [online] [dostęp 2021-03-21] (ang.).
  18. ↑ Wyborcza.pl [online], katowice.wyborcza.pl [dostęp 2021-03-21].
  19. ↑ Alfred Szkalrski, Tomek na tropach Yeti, Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1961.
  20. ↑ Andrzej Paczkowski, Ostatni atak na Kunyang Chhish, Warszawa: Sport i Turystyka, 1973.
  21. ↑ Andrzej Zawada, Kunyang Chhish, [w:] Kazimierz Saysse-Tobiczyk (red.), Himalaje-Karakorum, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
  22. ↑ Francis Edward Younghusband, The heart of a continent : a narrative of travels in Manchuria, across the Gobi Desert, through the Himalayas, the Pamirs, and Chitral, 1884-1894, London: John Murray, 1896 [dostęp 2021-03-19] [zarchiwizowane].
  23. ↑ Hugh Lewis Nevill, Campaigns on the North-west Frontier, London: John Murray, 1912 [dostęp 2021-03-19] [zarchiwizowane].
  24. ↑ Edward Frederick Knight, Where three empires meet. A narrative of recent travel in Kashmir, western Tibet, Gilgit, and the adjoining countries, London, Bombay: Longmans, Green and co., 1897 [dostęp 2021-03-25] [zarchiwizowane].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kandżut&oldid=72078541”