Kapucynka brodata

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kapucynka brodata
Sapajus libidinosus
(Spix, 1823)
Ilustracja
Dorosła samica z młodym
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Rodzina

płaksowate

Podrodzina

kapucynki

Rodzaj

Sapajus

Gatunek

kapucynka brodata

Synonimy
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Kapucynka brodata[4] (Sapajus libidinosus) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny kapucynek (Cabinae) w obrębie rodziny płaksowatych (Cebidae). Zamieszkuje tereny północnej i środkowej Brazylii – głównie suche lasy i sawanny dzielące rzeki Rio Araguaia i Rio Grande[5]. Wykazano, że zwierzę to potrafi wykorzystywać narzędzia w wielu sytuacjach. Używa kamieni do rozłupywania orzechów czy patyków do kopania[6][7][8][9]. Do niedawna kapucynki brodate były uważane za podrodzinę kapucynek czubatych, ale liczne badania i obserwacje skłoniły wielu do uznania jej za odrębny gatunek[10].

Zazwyczaj żyją w uspołecznionych stadach liczących od 6 do 20 osobników. Samice są terytorialne, obowiązuje między nimi hierarchia[11]. Osiągają one dojrzałość płciową w wieku około 5 lat i co mniej więcej 24 miesiące rodzą jedno młode.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1823 roku niemiecki przyrodnik Johann Baptist von Spix, nadając mu nazwę Cebus libidinosus[1]. Miejsce typowe to rzeka Carinhanha, na północ od Minas Gerais, Brazylia[12][13]. Okazy typowe (syntypy) to: zamontowana skóra bez czaszki dorosłego osobnika (sygnatura ZSM 90) i zamontowana skóra z czaszką w środku dorosłego osobnika (sygnatura ZSM 28) ze zbiorów Zoologische Staatssammlung München[14].

Rodzina płaksowatych, z której się wywodzi, obejmuje zarówno kapucynki, jak i sajmiri. Dopiero od kilku dziesięcioleci S. libidinosus uważana za oddzielny gatunek od kapucynki czubatej[15][16]. Na początku XX wieku wyodrębniono z południowej populacji kapucynki brodatej jeszcze jeden gatunek, o nazwie Sapajus cay[10]. W zachodniej części Minas Gerais S. libidinosus krzyżuje się z S. nigritus[17].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy[17].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

  • Sapajus: lokalna nazwa Sapajou, od sajouassou, dla kapucynek, używana w Amazonii, zaadaptowana przez Buffona w 1767 roku[18].
  • libidinosus: łac. libidinosus ‘lubieżny’, od libido, libidinis ‘przyjemność’[19].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Kapucynki brodate można spotkać w środkowej i północno-wschodniej Brazylii, na zachód i północ od rzeki São Francisco do Maranhão i na zachód od Piauí oraz na wschód do środkowej części Rio Grande do Norte (na zachód od Jucurutu), w północno-zachodniej Paraíbie, zachodnim Pernambuco i zachodnim Alagoas, rozciągając swój zasięg do Araguaia na zachodzie oraz południowej granicy na północnym brzegu Rio Grande w Minas Gerais[20][17].

Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]

Różnią się tylko kilkoma cechami fizycznymi od kapucynek czubatych. Są to jaśniejsze włosy wokół ust i w dolnej części twarzy, tworzące „brodę”, od której pochodzi polska nazwa gatunkowa. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej zyskują ciemne plamy na głowie, a na twarzy „baczki”. Drugą, bardziej widoczną różnicą jest pomarańczowe futro na szyi i żółto zabarwione na grzbiecie[5].

Poza tym, tak jak inne kapucynki mają grube i mocne ogony. Pozostała część ciała pokryta jest futrem w odcieniu brązowego – od jasnego do ciemnego. Ciemniejsze jest na ogonie, ramionach, nogach i głowie[5].

Przedstawiciele obu płci są zbliżonej długości ciała (bez ogona) wynoszącej 34–44 cm[21][22] – lecz znacznie różnią się ciężarem. Samce osiągają średnio 3,5 kg, a samice – około 2,1 kg[23] (przedział 1,3–4,8 kg)[21][22]. Długi ogon osiąga długość od 38 do 49 cm[21][22].

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

Obserwowane w tym przypadku są ciekawe zachowanie godowe. Kiedy samica stwierdzi gotowość do spółkowania, podąża za samcem, próbując zwrócić na siebie uwagę. Może to robić na przykład rzucając kamieniami i patykami[24]. Samce z początku wykazują brak zainteresowania oraz agresję. Następuje zachowanie zwane touch and go (dotknąć i odejść). Samica szturcha samca i odbiega nim ten okaże gniew. Po pewnym czasie samiec okazuje zainteresowanie i następuje kopulacja[5][11].

Samice mają średnio raz na dwa lata jedno młode. Najpierw noszone jest na brzuchu, z czasem na plecach. Osobniki zaczynają w okolicy 24-ego miesiąca żerować samodzielnie i są powoli odzwyczajane od mleka[5].

Na wolności dożywają 25 lat. Znacznie dłużej żyją w niewoli[5].

Zachowania[edytuj | edytuj kod]

Młody osobnik w Brownsweg (Surinam)

Najbardziej charakterystyczna dla kapucynek brodatych jest umiejętność wykorzystywania narzędzi do wielu czynności. Były pierwszym gatunkiem naczelnych po człekokształtnych, u których udokumentowano to zachowanie. Wiadomo, że rozłupują orzechy przy użyciu dwóch kamieni[7] i stosują patyki przy kopaniu w ziemi[6] za pożywieniem, takim jak korzenie czy bulwy. Płoszą tak też swoje ofiary z ich kryjówek[25]. Wydaje się, że używają patyków też do wydłubywania oraz pozyskiwania miodu z pszczelich gniazd.

Wykazano, że kamienie służą im również w celach obronnych – do wydawania głośnych dźwięków, odstraszających drapieżniki[26]. Odgrywają one także interesującą rolę przy prokreacji (patrz: akapit Rozmnażanie)[24].

Z obserwacji wynika większa częstość używania akcesoriów przez samce niż samice. Badania wykazały zbliżony stopień ich stosowania przez pierwsze 10 miesięcy życia. Charakterystyka środowiska sprawia jednak, ze z czasem samice wykorzystują rzadziej patyki[27][28].

Kapucynki brodate używają narzędzi od trzech tysięcy lat[29]. Przez ten czas wykształciły się u nich właściwe w tym celu przystosowania mięśni przedramienia[30].

W środowisku naturalnym prowadzą dzienny tryb życia i spędzają większość czasu na przemieszczaniu się za pożywieniem. Wędrówki są konieczne z uwagi na suchość zasiedlonych obszarów. W efekcie długo przebywają na drzewach, chodząc na czterech kończynach. Używają tylko dwóch kończyn do chodzenia, kiedy stosują narzędzia[5].

Odżywianie[edytuj | edytuj kod]

Ich dieta jest szeroka i należą do niej orzechy, owady, małe kręgowce, kwiaty i liście[31][20], z przewagą owoców[5].

Status zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) gatunek ten został zaliczony do kategorii NT (ang. near threatened ‘bliski zagrożenia’)[3].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b J.B. von Spix: Simiarum et Vespertilionum Brasiliensium species novae. Monachii: typis F.S. Hübschmanni, 1823, s. 5. (łac.).
  2. ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Note sur plusieurs espèces nouvelles de Mammifères, de l’ordre des Primates. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 31, s. 875, 1850. (fr.). 
  3. ↑ a b Sapajus libidinosus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. ↑ Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 39. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h Bearded Capuchin. New England Primate Conservancy. [dostęp 2021-10-25]. (ang.).
  6. ↑ a b Tiago Falótico. Digging up food: excavation stone tool use by wild capuchin monkeys. „Scientific Reports”. 7 (1), s. 6278, 2017-07-24. DOI: 10.1038/s41598-017-06541-0. ISSN 2045-2322. PMID: 28740211. PMCID: PMC5524703. Bibcode: 2017NatSR...7.6278F. (ang.). 
  7. ↑ a b Dorothy Fragaszy. Wild capuchin monkeys (Cebus libidinosus) use anvils and stone pounding tools. „American Journal of Primatology”. 64 (4), s. 359–366, 2004. DOI: 10.1002/ajp.20085. ISSN 1098-2345. PMID: 15580579. (ang.). 
  8. ↑ Noemi Spagnoletti. Stone tool use by adult wild bearded capuchin monkeys (Cebus libidinosus). Frequency, efficiency and tool selectivity. „Journal of Human Evolution”. 61 (1), s. 97–107, 2011-07-01. DOI: 10.1016/j.jhevol.2011.02.010. ISSN 0047-2484. PMID: 21470663. (ang.). 
  9. ↑ I.C. Waga. Spontaneous Tool Use by Wild Capuchin Monkeys (Cebus libidinosus) in the Cerrado. „Folia Primatologica”. 77 (5), s. 337–344, 2006. DOI: 10.1159/000093698. ISSN 0015-5713. PMID: 16912501. (ang.). 
  10. ↑ a b Gabriela Ludwig, IUCN Red List of Threatened Species: Sapajus cay, „IUCN Red List of Threatened Species”, 2015, DOI: 10.2305/iucn.uk.2021-1.rlts.t136366a192593536.en.
  11. ↑ a b Patrícia Izar, Flexible and conservative features of social systems in tufted capuchin monkeys: comparing the socioecology of Sapajus libidinosus and Sapajus nigritus: Socioecology of Tufted Capuchin Monkeys, „American Journal of Primatology”, 74 (4), 2012, s. 315–331, DOI: 10.1002/ajp.20968, PMID: 21656840 (ang.).
  12. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Cebus libidinosus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2023-09-13].
  13. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Sapajus libidinosus (Spix, 1823). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-13]. (ang.).
  14. ↑ R. Kraft. Die von J. B. von Spix beschriebenen neotropischen Primaten und Chiropteren. Verzeichnis der in der Zoologischen Staatssammlung München aufbewahrten Typusexemplare. „Spixiana”. Supplement 9, s. 435, 1983. (niem.). 
  15. ↑ Colin P Groves: Primate Taxonomy. Smithsonian Institution Press, 2001.
  16. ↑ G.R. Seamons. Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3rd edition). „Reference Reviews”. 20 (5), s. 41–42, 2006. DOI: 10.1108/09504120610673024. ISSN 0950-4125. 
  17. ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 188. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  18. ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 618, 1904. (ang.). 
  19. ↑ libidinous. Online Etymology Dictionary. [dostęp 2023-09-13]. (ang.).
  20. ↑ a b The black-striped capuchin (Sapajus libidinosus) [online], HFMO [dostęp 2021-10-25] (ang.).
  21. ↑ a b c A.B. Rylands, R.A. Mittermeier, B.M. Bezerra, F.P. Paim & H.L. Queiroz: Family Cebidae (Squirrel Monkeys and Capuchins). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 400. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  22. ↑ a b c Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 122. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  23. ↑ Dorothy M. Fragaszy. Body mass in wild bearded capuchins, (Sapajus libidinosus): Ontogeny and sexual dimorphism. „American Journal of Primatology”. 78 (4), s. 473–484, 2016. DOI: 10.1002/ajp.22509. ISSN 1098-2345. PMID: 26637804. (ang.). 
  24. ↑ a b Tiago Falótico, Stone Throwing as a Sexual Display in Wild Female Bearded Capuchin Monkeys, Sapajus libidinosus, „PLOS One”, 8 (11), 2013, e79535, DOI: 10.1371/journal.pone.0079535, ISSN 1932-6203, PMID: 24278147, PMCID: PMC3836890, Bibcode: 2013PLoSO...879535F (ang.).
  25. ↑ Noemi Spagnoletti. Stone tool use in wild bearded capuchin monkeys, Cebus libidinosus. Is it a strategy to overcome food scarcity?. „Animal Behaviour”. 83 (5), s. 1285–1294, 2012-05-01. DOI: 10.1016/j.anbehav.2012.03.002. ISSN 0003-3472. (ang.). 
  26. ↑ Antonio Christian de A. Moura, Stone Banging by Wild Capuchin Monkeys: An Unusual Auditory Display, „Folia Primatologica”, 78 (1), 2007, s. 36–45, DOI: 10.1159/000095684, ISSN 0015-5713, PMID: 17170555 (ang.).
  27. ↑ Tiago Falótico. Sexual bias in probe tool manufacture and use by wild bearded capuchin monkeys. „Behavioural Processes”. 108, s. 117–122, 2014-10-01. DOI: 10.1016/j.beproc.2014.09.036. ISSN 0376-6357. PMID: 25446625. (ang.). 
  28. ↑ Tiago Falótico. Ontogeny and sex differences in object manipulation and probe tool use by wild tufted capuchin monkeys (Sapajus libidinosus). „American Journal of Primatology”. 83 (5), s. e23251, 2021. DOI: 10.1002/ajp.23251. ISSN 1098-2345. PMID: 33666265. (ang.). 
  29. ↑ Tiago Falótico. Three thousand years of wild capuchin stone tool use. „Nature Ecology & Evolution”. 3 (7), s. 1034–1038, July 2019. DOI: 10.1038/s41559-019-0904-4. ISSN 2397-334X. PMID: 31235926. (ang.). 
  30. ↑ Tales Alexandre Aversi-Ferreira. Comparative Anatomical Analyses of the Forearm Muscles of Cebus libidinosus (Rylands et al. 2000): Manipulatory Behavior and Tool Use. „PLOS ONE”. 6 (7), s. e22165, 2011-07-15. DOI: 10.1371/journal.pone.0022165. ISSN 1932-6203. PMID: 21789230. PMCID: PMC3137621. Bibcode: 2011PLoSO...622165A. (ang.). 
  31. ↑ Janine Chalk-Wilayto, Growing up tough: Comparing the effects of food toughness on juvenile feeding in Sapajus libidinosus and Trachypithecus phayrei crepusculus, „Journal of Human Evolution”, 98, 2016, s. 76–89, DOI: 10.1016/j.jhevol.2016.07.004, ISSN 0047-2484, PMID: 27544691 (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kapucynka_brodata&oldid=72133444”