Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Gramoty na brzozowej korze

Uwaga! Ta strona została już zintegrowana z artykułem głównym i ma charakter historyczny bądź archiwalny. Prosimy nie modyfikować tej strony.
Artykuł znajduje się obecnie pod hasłem Gramoty na brzozowej korze.
Źródłowa wersja artykułu znajduje się pod hasłem ru:Берестяные грамоты

Gramoty na brzozowej korze - listy i zapiski na brzozowej korze, zabytki piśmiennictwa staroruskiego (XI - XV wiek). Stanowią nieocenione źródło historii społeczeństwa ruskiego, życia codziennego dawnej Rusi, a także historii języka rosyjskiego.

Odkrycie[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze gramoty odkryto w Nowogrodzie. Nowogrodzka ekspedycja archeologiczna, pracująca w latach 30. XX wieku pod kierunkiem Artemija Arcichowskiego niejednokrotnie znajdowała obcięte płaty brzozowej kory, a także rysiki (stylusy) - zaostrzone metalowe lub kościane pręty znane jako narzędzia do pisania w wosku (przed odkryciem gramot na brzozowej korze poglądy o pisarskim przeznaczeniu tych narzędzi były odosobione; opisywano je jako gwoździe, szpilki do włosów lub "przedmioty niewiadomego przeznaczenia"). Już Arcichowski postawił hipotezę o istnieniu dokumentów sporządzanych na brzozowej korze, jednak Wielka Wojna Ojczyźniana (Nowogród pozostawał wówczas pod niemiecką okupacją) przerwała prace archeologów, wykopaliska wznowiono dopiero pod koniec lat 40. XX wieku.

26 lipca 1951 roku w Nerewskim wykopie odkryto gramotę numer 1, która zawierała spis powinności feudalnych ((«позёма» и «дара») na rzecz niejakiego Fomy. Odkrycie pokazało, że przy zapisywaniu dokumentów nie posługiwano się atramentem (wyjątek stanowiły dwie gramoty z ponad tysiąca); tekst był wyryty w korze i dawał się łatwo odczytać. Na pamiątkę tego wydarzenia, corocznie, 26 lipca w Nowogrodzie, obchodzony jest "Dzień Brzozowej Gramoty". Ten sam sezon archeologiczny przyniósł za sobą odnalezienie kolejnych 9 gramot, opublikowanych jedynie w 1953 roku (początkowo odkrycie gramot na brzozowej korze nie spotkało się z oddźwiękiem w prasie, prawdopodobnie ze względów ideologicznych).

Ilość[edytuj | edytuj kod]

W obecnych czasach gramoty odnajdywano podczas wykopalisk prowadzonych na obszarach miast dawnej Rusi (stan na 2006 rok)

Nowogród	959 gramot ( i jedna brzozowa ikona)
Rurykowo Gorodiszcze (rezydencja kniazia pod Nowogrodem)	1
Stara Russa	40
Torżok	19
Psków	8
Smoleńsk	15
Witebsk (Białoruś)	1
Mścisław (Białoruś)	1
Twer	5
Moskwa	1
Stary Riazań	1
Zwienigród Halicki (Ukraina)	3

Gramoty z Mścisławia, Moskwy i Starej Russy przedstawiają jedynie niewielkie fragmenty pozbawione znaczącej treści (o czym poniżej).

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

Kora brzozowa jako materiał pismienniczy rozpowszechniła się nie później niż w pierwszej ćwierci XI wieku, a wyszła z użycia w połowie XV wieku w związku z rozpowszechnieniem papieru, który właśnie mniej więcej w tym czasie stał się tani. Traktowano ją jako ulotny, nieprestiżowy materiał pisarski, nie nadający się do długotrwałego przechowywania. Używano jej głównie do prywatnej korespondencji i osobistych notatek, a ważniejsze pisma i dokumenty oficjalne pisano zazwyczaj na pergaminie (na korze brzozowej zapisywano je tylko na brudno). W gramocie numer 831, stanowiącej brudnopis skargi kierowanej do urzędnika, zawarta jest wzmianka, by ją przepisać na pergamin i następnie przekazać właściwemu adresatowi. Wydaje się, że jedynie niektóre gramoty przechowywano odpowiednio długo - do nich zaliczyć można dwa płaty kory ogromnych rozmiarów zawierające treści literackie (zabezpieczona w całości gramota z Torżoku nr 17 i zachowana we fragmentach nowogrodzka gramota nr 893), znalezione w ziemi w rozwiniętej postaci oraz także dwie brzozowe książeczki z tekstami modlitw (gramota nowogrodzka nr 419) oraz opisem odczyniania gorączki (gramota nr 930, płat z takiej książki).

Na powyższych okoliczności, odkryte przez archeologów gramoty pozostawały z reguły wybrakowanymi dokumentami, porzuconymi w ziemi w danym miejscu i czasie, kiedy przestały być potrzebne. Z tej przyczyny znaleziska archeologiczne nie są powiązane z żadnym z dawnych archiwów (nawet wówczas, gdy duża ilość odnalezionych gramot wiązała się z istnieniem w danym miejscu siedziby jakiegoś urzędu lub kancelarii - jak na przykład na stanowisku "E" Wykopu Troickiego, gdzie w XII wieku znajdował się wspólny sąd kniazia i namiestnika.

Całe gramoty odnajdowano zwykle w postaci zwiniętych zwojów kory zapisanej po wewenętrznej stronie (rzadziej po obu stronach), tylko niektóre z nich odnaleziono w rozwiniętej postaci. Dokumenty w przeważającej części pokryte były pismem linearnym (podobnie jak i w średniowiecznych rękopisach słowiańskich) bez podziału na słowa.

Poza tym znaczącą liczbę znalezisk stanowią fragmenty dokumentów, nierzadko uszkodzonych na skutek długiego przebywania w ziemi. Znacznie częściej jednak uszkodzeń tych(rozerwania lub pocięcia) dokonano jeszcze przed wyrzuceniem gramot. Przyczyną takiego postępowania była zapewne chęć, by osoby niepowołane nie mogły zapoznać się z treścią dokumentu. Nowożytni archeolodzy działają właśnie z pozycji takich niepowołanych osób. Mimo dużego doświadczenia w interpretacji odnalezionych fragmentów, pozwalajego na uchwycenie sensu dokumentu (za wyjątkiem absolutnie niewielkich fragmentów), nagromadzenie urywających się liter i luk utrudnia często intepretację poszczególnych miejsc w tekście (tak z językowego jak i historycznego punktu widzenia).

Datowanie[edytuj | edytuj kod]

Główną metodą określania wieku gramot jest datowanie stratygraficzne (na podstawie warstwy archeologicznej, w której znaleziono dokument), w którym ważną rolę odgrywa dendrochronologia. W Nowogrodzie z uwagi na często remontowane drewniane bruki datowanie jest dokładniejsze niż w pozostałych miastach - mieści się zazwyczaj w granicach 30-40 lat.

Wiek niektórych gramot można oznaczyć dzięki zawartym w nich wzmiankom o postaciach czy wydarzeniach historycznych znanych z latopisów. Na przykład w szeregu gramot wymienia się przedstawicieli sześciu pokoleń znamienitego rodu bojarskiego z Nowogrodu - Miszymiczów: namiestnika Warfołomieja, Łukę, Jurija Oncyforowicza i innych.

W ostatnich latach, wraz ze skompletowaniem korpusu gramot, pojawiła się możliwość kompleksowego oznaczania wieku dokumentów na podstawie zestawu cech pozastratygraficznych, głównie paleografii, a także cech językowych i zwrotów grzecznościowych, mających znaczenie chronologiczne. Tę metodę, opracowaną przez A.A. Zalizniaka, z powodzeniem stosuje się do gramot bez daty stratygraficznej lub takich, których data stratygraficzna jest zbyt szeroka.

Treść[edytuj | edytuj kod]

Większośc gramot stanowią listy prywatne o charakterze gospodarczym związane z odzyskiwaniem długów, handlem, sprawami bieżącymi. Do tej kategorii zaliczają się też listy dłużników, które mogły służyć nie tylko jako zapiski własne lecz również jako księgi rachunkowe, oraz spisy próśb ludności wiejskiej do miejscowego feudała (XIV - XV wiek).

Oprócz tego, na korze brzozowej zachowały się też projekty oficjalnych aktów - testamentów, pokwitowań, umów sprzedaży, protokołów sądowych itp.

Stosunkowo rzadkie, lecz bardzo interesujące są następujące typy gramot brzozowych: teksty cerkiewne (modlitwy, listy intencji, zamówienia na ikony, nauki), utwory literackie i ludowe

Сравнительно редки, но представляют особый интерес следующие типы берестяных грамот: церковные тексты (молитвы, списки поминаний, заказы на иконы, поучения), литературные и фольклорные произведения (заговоры, школьные шутки, загадки, наставления по домашнему хозяйству), записи учебного характера (азбуки, склады, школьные упражнения, детские рисунки и каракули).

[[Изображение:Onfim.jpg|thumb|right|Рисунки 6-7-летнего мальчика Онфима (середина XIII века), автора нескольких берестяных грамот]]

Gramoty na brzozowej korze są z reguły bardzo krótkie, pragmatyczne, zawierają najważniejszą informację; nie wspomina się w nich o tym, co znane jest autorowi i adresatowi. Owe trudności interpretacyjne, z którymi stykają się współcześni badacze z braku znajomości kontekstu są ceną jaką trzeba zapłacić za czytanie "cudzych listów".

Gramoty jako źródło historyczne[edytuj | edytuj kod]

Już pierwszy odkrywca Gramot na brzozowej korze А. В. Арциховски widział w nich ważne źródło historyczne. Najważniejsze prace monograficzne na ten temat należą do [[Л. В. Черепнину и В. Л. Янину

Gramoty na brzozowej korze są zarówno materialnymi (archeologicznymi)jak i pisemnymi źródłami; miejsce ich odnalezienia jest tak samo ważnym wyznacznikiem dla historii, jak i ich treść.

Грамоты «дают имена» безмолвным находкам археологов: вместо безликой «усадьбы знатного новгородца» или «следов деревянного навеса» мы можем говорить об «усадьбе священника-художника Олисея Петровича по прозвищу Гречин» и о «следах навеса над помещением сместного суда князя и посадника». Одно и то же имя в грамотах, обнаруженных на соседних усадьбах, упоминания князей и других государственных деятелей, упоминания значительных денежных сумм, географических названий — всё это много говорит об истории строений, их владельцев, об их социальном статусе, об их связях с другими городами и областями.

Благодаря берестяным грамотам изучена генеалогия боярских родов древнего Новгорода (ср. в особенности исследования Янина), выявлена политическая роль некоторых деятелей, недостаточно освещённая в летописи (таков известный нам благодаря работам А. А. Гиппиуса Пётр-Петрок Михалкович, видный деятель боярской олигархии XII века) Немало говорят документы на бересте о землевладении в Новгородской земле, об экономических связях новгородцев с Псковом, Кучковом (будущей Москвой), Полоцком, Суздалем, Киевом, даже Сибирью (Обдорской землёй). Челобитные крестьян, купчие и завещания XIV—XV веков свидетельствуют о закреплении крепостного права, о развитии судебной бюрократии и делопроизводства (эта область в домонгольский период ещё практически не отграничена от частной переписки). Мы узнаём о военных конфликтах и внешней политике Новгорода, о сборе дани с покорённых земель — узнаём в массе бытовых подробностей, которые нам никогда бы не сообщили официальные документы. Ряд первостепенных данных имеется по истории церкви — засвидетельствована древность некоторых черт литургии, есть сведения о взаимоотношениях членов клира с жителями окормляемых ими усадеб, а упоминание Бориса и Глеба в списке святых в грамоте 3-й четверти XI века почти совпадает со временем их канонизации (1071).

Уникален этот источник для изучения повседневной жизни Древней Руси — тематики, столь популярной в медиевистике XX века. Берестяные грамоты свидетельствуют о широком распространении грамотности в Древней Руси, о том, что горожане обучались азбуке с детства и сами писали свои письма, что грамотны были и женщины; вместе с тем в ряде ситуаций (особенно в переписке высокопоставленных чиновников) уместна была и фигура писца, записывавшего под диктовку и служившего затем в роли посыльного. Семейная переписка новгородцев свидетельствует о высоком положении женщины, посылавшей мужу «приказы», вступавшей самостоятельно в денежные отношения и т. п. [[Изображение:Beresta.jpg|thumb|right|Берестяная грамота № 497 (вторая половина XIV века). Гаврила Постня приглашает своего зятя Григория и Улиту в гости в Новгород.]] Есть в берестяных грамотах сведения о рационе древних новгородцев, их одежде, их ремёслах, а также о сфере человеческих взаимоотношений, родственной и дружеской заботе, гостеприимстве, конфликтах. Совершенно исключительный интерес представляет любовное письмо девушки XI века (грамота № 752).

Język gramot[edytuj | edytuj kod]

Большинство берестяных документов с территории Новгородской феодальной республики (из Новгорода, Старой Руссы и Торжка) написано на древненовгородском диалекте, отличающемся от известного по традиционным памятникам древнерусского языка на различных уровнях: в фонетике, в морфологии, отчасти также в лексике. В широком смысле к древненовгородскому диалекту можно относить также и диалект древнего Пскова (имеющий ряд собственных фонетических особенностей). Отдельные диалектные новгородские и псковские явления были известны историкам русского языка и раньше, но лишь по эпизодическим вкраплениям в рукописях, на фоне общей установки писца на более «престижный» язык (церковнославянский, наддиалектный древнерусский). В берестяных же грамотах эти явления представлены либо совершенно последовательно, либо (реже) с незначительным влиянием книжной нормы.

Кроме того, в берестяных грамотах (из всех городов) используется т. н. бытовая графическая система, где, в частности, пары букв ъ—о и ь—е могут взаимозаменяться (например, слово конь может записываться как къне); по такой системе написано подавляющее большинство грамот середины XII — конца XIV века. До открытия берестяных грамот подобная орфография была известна лишь по некоторым пергаменным грамотам и надписям, а также по отдельным ошибкам в книжных текстах: системный характер её также не был выявлен.

В силу указанных обстоятельств в 1950—1970-х годах исследователи берестяных грамот нередко трактовали непонятные места как произвольные ошибки малограмотных писцов против «правильного» древнерусского языка: это позволяло истолковывать спорные места практически как угодно. Выдающийся лингвист А. А. Зализняк в начале 1980-х годов показал, что в берестяных грамотах соблюдается достаточно стройная грамматическая и орфографическая система, в рамках которой свыше 90 % грамот написаны вообще без единой ошибки. Значительная часть прежних прочтений и переводов была пересмотрена, и теперь при исследовании вновь открытых грамот непременно учитывается большое количество сведений об этой системе.

Берестяные грамоты — важный источник по истории русского языка; по ним точнее, чем по другим средневековым рукописям, зачастую сохранившимся только в списках, можно установить хронологию и степень распространённости того или иного языкового явления (например, падения редуцированных, отвердения шипящих, эволюции категории одушевлённости), а также этимологию и время появления того или иного слова. Десятки слов, встречающихся в берестяных грамотах, по другим древнерусским источникам неизвестны. Преимущественно это бытовая лексика, у которой практически не было шансов попасть в литературные сочинения с их установкой на высокую тематику и соответствующий отбор слов. Таким образом, открытие берестяных грамот постоянно заполняет лакуны в существующих словарях древнерусского языка. Грамоты практически непосредственно отражают живую разговорную речь Древней Руси и не несут на себе, как правило, следов литературной «шлифовки» стиля, книжного влияния в морфологии и синтаксисе и т. п. В этом отношении их трудно переоценить.

Неновгородские грамоты (из Пскова, Смоленска, Звенигорода Галицкого, Твери, Витебска) также несут информацию о древнем говоре данных регионов, однако из-за небольшого количества материала лингвистическая ценность их пока меньше, чем у новгородских грамот.

Имеется некоторое количество грамот, написанных по-церковнославянски, а также пять текстов на неславянских языках (по одной на карельском — знаменитая берестяная грамота № 292 с заклинанием против молнии, — латыни, греческом, немецком — новгородские грамоты; на руническом древнескандинавском — смоленская грамота). Последние важны как источник сведений о международных связях древнего Новгорода и Смоленска. В одной из грамот помимо древнерусского текста содержится небольшой русско-карельский словарик; она предназначена для сборщика дани, который уже несколько умел объясняться по-карельски.

Słownictwo zbereźne[edytuj | edytuj kod]

Wyrażenia nieprzyzwoite, lub uważane dziś za nieprzyzwoite odkryte zostały na niektórych gramotach. Są one bardzo cennym materiałem dla historii języka i kultury.

Do roku 2005 słownictwo zbereźne znaleziono w czterech gramotach:

Gramota z Nowogrodu № 330 (XIII wiek), znaleziona jeszcze w końcu lat 1950-ych. Rymowana przezywanka; oznaczająca najprawdopodobniej: "dupa (guzka), jebie dupę, zadarłszy kieckę". Autor użył zbereźnego słownictwa, wzmocnionego absurdem sytuacji.
Gramota ze Starej Rusy № 33 (XII wiek). Pod koniec notatki Radosława do Chociesława o przyjęcie od kupca pieniędzy innym pismem dopisano: "Bracie Jakubie, pierdól na leżąco (jebi lioża)! Znaczy to mniej więcej "nie wymądrzaj się", "bądź jak wszyscy". Dalej, pod adresem Jakuba dodano jeszcze dwa zbereźne słowa: "jebiechota" (lubieżny) oraz "ajesowa" (wtykający jaja). Według jednej z wersji Jakub to chrześcijańskie imię Radosława a Chociesław tak zareagował na prośbę brata. Według drugiej - to Jakub jest Chociesławem a Radosław postanowił własnoręcznie dodać do sporządzonego przez skrybę weksla zbereźne pozdrowienie brata. (świadczyło by o tym, że oba przezwiska razem przypominają imię 'Chociesław').
Gramota z Nowogrodu № 955 (XII wiek.; dokładniejsza wzmianka o tej gramocie). List swatki do Marzeny - światowej damie dawnego Nowogrodu. Swatka Miłusza pisze, że pora by Długiemu Warkoczowi (prawdopodobnie córce Marzeny) wyjść za mąż za niejakiego Snowida i dodaje: "Pij pizda i jekyl' (niech się napije p. i łechtaczka)". Nie jest to w żadnym wypadku obelga wobec Marzeny. Analogiczny tekst spotyka się w ludowych czastuszkach śpiewanych podczas wesel i w ustach swatki to jedynie życzenie aby wesele się odbyło.
Gramota z Nowogrodu № 531 (poczatek XIII wieku., opis gramoty). Jedna z najdłuższych gramot, zapisana po obu stronach kory. Niejaka Anna prosi swojego brata o obronę przed Kosniacinem w imieniu swoim i córki. Skarży się, że Kosniacin obwiniwszy ją o jakieś "gwarancje" (prawdopodobnie natury finansowej) nazwał ją kobietą o zszarganej reputacji (kurwa) a córkę kurwą (bliad'). W słowie zapisywanym po starorusku jako "kourwa" kobieta opuściła jedną literę - zdaniem interpretatorów o krowie w takim kontekście jednak nie może być mowy. W słowie "siostra" opuszczona została litera "s" co świadczy o kiepskim stanie emocjonalnym autorki, piszącej w oburzeniu. Pomimo że mowa jest o poważnej zniewadze, słowo "bl'ad'" nie było w tamtym okresie tak nieprzyzwoite jak w dzisiejszym języku rosyjskim. Pamiętano jeszcze wtedy o jego pochodzeniu od czasownika "błądzić" (błudzit') a słowo to spotykano często w tekstach cerkiewnosłowiańskich.

Zabytki te, pochodzące sprzed najazdu mongolskiego nie mają jednak dla językoznawców znaczenia przełomowego. Obiegowa teoria o tym, że rosyjskie słownictwo zbereźne jest pochodenia tatarsko-mongolskiego nigdy nie miała uzasadnienia, a prawie całe słowiańskie słownictwo nieprzyzwoite ma pochodzenie indoeuropejskie.

Publikacje[edytuj | edytuj kod]

Берестяные грамоты из Новгорода публикуются в особой серии с общим названием «Новгородские грамоты на бересте из раскопок… годов». К настоящему времени вышло 11 томов. Здесь опубликованы новгородские берестяные грамоты до № 915 включительно, грамоты из Старой Руссы и Торжка, а также некоторые другие новгородские надписи (на деревянных бирках, цилиндрах, восковых табличках).

В последние несколько лет вновь найденные грамоты (кроме маленьких фрагментов) предварительно публикуются в журнале «Вопросы языкознания».

Текст и интерпретации грамот в дальнейшем неоднократно уточнялись различными исследователями: чтения и переводы, предложенные в первых томах «Новгородских грамот на бересте…», зачастую уже совершенно устарели. Поэтому необходимо обращаться также к книге А. А. Зализняка «Древненовгородский диалект» (М., 1995, 2-е изд., М., 2004), где дан текст новгородских и неновгородских берестяных грамот (кроме маленьких фрагментов и неславянских текстов) в соответствии с современным состоянием древнерусистики.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Черепнин Л. В. Новгородские берестяные грамоты как исторический источник. М., 1969.
Янин В. Л. Я послал тебе бересту… М., 1965 (3-е изд., М., 1998).
Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. М., 1995 (2-е изд., М., 2004)
Faccani R. Iscrizioni novgorodiane su corteccia di betulla. Udine, 1995.
Берестяные грамоты: 50 лет открытия и изучения. М., 2003.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Грамота (документ)

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Szablon:Избранная статья

* Категория:Русский язык Категория:Киевская Русь Категория:Новгородская феодальная республика [[cu:Брѣстѣныѩ грамоты]] [[de:Birkenrindenurkunde]] [[en:Birch bark document]] [[et:Tohtkiri]] [[fi:Novgorodin tuohikirjeet]] [[fr:Documents sur écorce de bouleau]] [[nl:Berkenbasttekst]] [[ru:Берестяные грамоты]] [[uk:Берестяні грамоти]]