Załmen Gradowski
 Załmen Gradowski i jego żona Sonia w dniu ślubu | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
działacz ruchu oporu w Sonderkommando, w KL Auschwitz-Birkenau |
Załmen Gradowski (ur. ok. 1910, zm. 1944) – polski więzień obozu Auschwitz-Birkenau pochodzenia żydowskiego, jeden z organizatorów buntu Sonderkommando w Krematorium IV z 1944 roku. Autor odnalezionych i wydanych po wojnie relacji[1].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Urodził się w 1910 roku w Suwałkach jako Chaim Załman Gradowski. Jego żoną była Sonia z domu Złotojabko[2]. Podczas II wojny światowej mieszkał w okupowanej przez sowietów od 1939 roku Łunnie koło Grodna. Po agresji III Rzeszy na ZSRR, został w listopadzie 1942 roku przesiedlony do obozu przejściowego w Kiełbasinie. W grudniu 1942 został deportowany wraz z rodziną do KL Auschwitz-Birkenau, gdzie po selekcji zamordowano jego żonę, matkę i dwie siostry[1].
Od początku osadzenia w obozie pracował w Sonderkommando[1]. Był jednym z organizatorów buntu Sonderkommando w Krematorium IV z 7 października 1944[1][3][4]. Przypuszczalnie zginął w trakcie buntu lub został zastrzelony przez SS w ramach represji tuż po stłumieniu walk[1].
Po wojnie odnaleziono na terenie Birkenau, dwa rękopisy Gradowskiego w języku jidysz stanowiące unikalne świadectwo zagłady[1]. Wspomnienia Załmena Gradowskiego, ukazały się w języku polski pod tytułem Znajduję się w sercu piekła. Notatki więźnia Sonderkommando odnalezione w Auschwitz[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f ''Motto obchodów "Mamy straszne przeczucie, gdyż wiemy"'' [online], auschwitz.org [dostęp 2023-01-08] (pol.).
- ↑ ''Chaim Zalman Gradowski'' [online], The Central Database of Shoah Victims' Names [dostęp 2023-01-10] (pol.).
- ↑ ''75th commemoration of the Sonderkommando Revolt at Auschwitz–Birkenau'' [online], radicalrightanalysis.com [dostęp 2023-01-08] (ang.).
- ↑ Martyna Grądzka-Rejak, ''Bunt „nosicieli tajemnicy”'' [online], 1943.pl [dostęp 2023-01-08] (pol.).
- ↑ ''Znajduję się w sercu piekła. Notatki więźnia Sonderkommando odnalezione w Auschwitz. Zalmen Gradowski'' [online], auschwitz.org [dostęp 2023-01-08] (pol.).