Zakłady Górniczo-Hutnicze im. Ludwika Waryńskiego

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zakłady Górniczo-Hutnicze im. Ludwika Waryńskiego
Ilustracja
Kopalnia Neue Helene, około 1920
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Siedziba

Piekary Śląskie

Data założenia

1949

Data likwidacji

1967 (połączenie z Zakładami Górniczo-Hutniczymi Orzeł Biały[1])

Położenie na mapie Piekar Śląskich
Mapa konturowa Piekar Śląskich, po lewej znajduje się punkt z opisem „rejon szybu Nowotko”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „rejon szybu Nowotko”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „rejon szybu Nowotko”
Ziemia50°22′03,43″N 18°56′52,44″E/50,367619 18,947900
Multimedia w Wikimedia Commons

Zakłady Górniczo-Hutnicze im. Ludwika Waryńskiego[1][2] – kombinat górniczo-hutniczy, który powstał z połączenia kopalni Nowa Helena, Nowy Dwór, Bolko (zob. szyb Bolko) i zakładu tlenku cynku Krystyn[1], na który składała się podziemna kopalnia rud cynku i ołowiu w Piekarach Śląskich-Szarleju[3] (Zakłady Górnicze im. Ludwika Waryńskiego[4][5], Kopalnia Waryński[6], pierwotnie niem. Neue Helene[3][7], później Nowa Helena[6]), która została założona w 1841 roku jako Helene[8], działała do grudnia 1981 roku[9][6] oraz huta metali nieżelaznych (Krystyn, początkowo nazywana zakładem tlenku cynku Christian Kraft), która działała od 1927 do 1990 roku[10]; w 1967 roku stały się częścią Zakładów Górniczo-Hutniczych Orzeł Biały.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Historia kopalń[edytuj | edytuj kod]

Kopalnia Brzozowice (przed 1902 rokiem)
Rozwidlenie chodników w kopalni Nowa Helena
Widok na kopalnię Nowa Helena około 1927 roku
Szyb Klotyldy kopalni Cecylia przed 1928 rokiem
Kopalnia Brzozowice
Zabudowania hurtowni alkoholu Tritex II w Piekarach Śląskich, dawniej budynki nadszybia szybów Żwirki i Wigury kopalni Waryński (pierwotnie Schmidt I i II) w Piekarach Śląskich-Szarleju, ul. Bytomska 60 w 2017 roku
Budynki pozostałe po kopalni Nowa Helena, w pobliżu rejonu dawnego szybu Fürst Hugo II, Piekary Śląskie, ul. Graniczna 7 w 2017 roku

Od 1841 roku[11][12] powstawała kopalnia Helene, założona przez Fryderyka Augusta Karola Hohenlohe[13] i Johna Baildona[14][15]; prawdopodobne nazwa kopalni pochodzi od żony Baildona, Heleny Galli[16]. Z uwagi na zagrożenie wodne, praca kopalni była kilkakrotnie przerywana[15]. Uruchomiony po przerwie zakład działał jako kopalnia Neue Helene[8][17][15] od 1861 roku[18].

Późniejsze zakłady powstały z tejże gwareckiej[19] kopalni Nowa Helena[20] (niem. Neue Helene[19], pierwotnie Helene[17][21]), przy ul. Granicznej[22]) w Szarleju[3], nadania górnicze przyznano 10 i 20 lipca 1846 roku, które rozszerzono 29 września 1877 roku[3]. Pole górnicze kopalni około 1928 roku wynosiło 1 672 956 m²[3] (późniejszy obszar górniczy Piekary[6]), działała nieprzerwanie od 1857 roku[23].

W 1930 roku dołączono do niej kopalnię Brzozowice, (niem. Brzozowitz[24], Brzesowitz[25] bądź Brzosowitz[26]) w Brzozowicach[26], nadanie 11 maja 1877 roku, pole górnicze 835 419 m²[26], założona w 1892 roku[24]; własność Zakładów Hohenlohego[27][24] (formalnie eksploatowana przez gwarectwo Brzosowitz razem z kopalnią Neue Helene[24], w 1932 roku Zakłady Hohenlohego posiadały 75 kuksów ze 100[24]), późniejsza kopalnia Waryński[10][24], przy ulicy Konarskiego[25]), główny szyb wydobywczy nazywał się Hohenlohe, po II wojnie światowej przemianowany na Gawlica[24], istniał również szyb drzewny tejże kopalni[24]. Wydobywano w niej blendę, galenę, piryty i galman[24]. Z racji połączenia z kopalnią Neue Helene, przewietrzanie i odwadnianie kopalni zachodziło przez jej wyrobiska[24]. Wydobytą rudę wzbogacano w płuczce Neue Helene, w 1901 roku uruchomiono zbudowaną w 1898 roku własną płuczkę, którą firma Humboldt przebudowała w latach 1908–1909[24]. Kopalnia Brzozowice miała własną cechownię, elektrownię, kotłownię oraz od 1909 roku także chłodnię kominową[24]. Zatrudniała 103 pracowników w latach 20. XX wieku[24]. 1 kwietnia 1930 roku kopalniana płuczka została zatrzymana[24].

Od 1864 roku w kopalni Neue Helene pracowały konie, które były wykorzystywane do transportu urobku[23]. W 1876 roku w kopalni Neue Helene pogłębiono szyb Fürst Hugo II do 100 metrów, natomiast szyb Christian Kraft do 103 metrów w latach 80. XIX wieku[28]. W latach 80. XIX wieku kopalnia Neue Helene, która należała do księcia Hohenlohe (później do Zakładów Hohenlohego[27]), dostarczała najwięcej rud ołowiu w regionie (np. w 1890 roku 30,8% rocznego górnośląskiego wydobycia)[29]. W 1887 roku zapoczątkowano drążenie chodnika wodnego na głębokości 103 metrów, tj. na najniższym poziomie rudonośnym w całej niecce[23]. W 1889 roku ksiądz Jan Badeni pisał o górnikach kopalni „św. Heleny”, którzy nie chcieli brać „udziału w zmowie” (strajku), za co zostali nagrodzeni balem i ucztą na 2000 osób[30].

Kopalnia Neue Helene, która podlegała zarządowi Zakładów Górniczo-Hutniczych w Wełnowcu[28] od 1892 roku eksploatowała złoża nowej kopalni Brzozowice[31], do których dotarto przez wyrobiska na poziomie 100 metrów[32]. Złoża występowały w dwóch poziomach[33]. Miąższość pokładów rud w kopalniach Brzozowice i Nowa Helena przeciętnie wynosiła od 2 do 4 metrów, lecz dochodziła miejscami do 12 m[33]. W następnych latach wybudowano szyb wyciągowy i drzewny, a w 1898 roku zaprzestano wspólnej administracji obu kopalń i utworzono odrębne gwarectwo Brzozowice, w którym 75 kuksów posiadał książę Hohenlohe, natomiast pozostałe 25 stanowiło własność Guido Henckel von Donnersmarcka[32]. 2 maja 1898 roku zawarto umowę, na mocy której gwarectwo Brzozowice miało dostarczać do huty w Świętochłowicach ¼ swojego wydobycia do całkowitego wyczerpania złóż[32]. Zatrudnienie w kopalni Neue Helene wynosiło[34]:

  • 1690 osób w 1881 roku
  • 1837 osób w 1886 roku
  • 2489 osób w 1902 roku

W 1897 załogi kopalni Cäciliengrube i Neue Helene w ramach strajku przerwały pracę[7]. Na początku kwietnia 1898 roku 667 górników (w tym 320 kobiet oraz 7 robotników w wieku poniżej 16 lat) kopalni Neue Helene przerwało pracę, domagano się skrócenia dniówki do 8 godzin[7]. W 1898 roku wydobyto 12 676 ton rudy ołowiu[35]. 3 września 1890 roku przyznano nadanie na obszar o powierzchni 6 830 m² w Brzozowicach (Neue Helene Zumuthung)[3]. Na początku XX wieku kopalnia Neue Helene wyposażona w jeden z najlepszych zakładów przeróbki blendy i galmanu, była największym producentem rudy cynku w regionie[36]. W 1907 roku wzniesiono nową płuczkę blendy przy kopalni Nowa Helena, w 1908 roku zmodernizowano sortownię tejże kopalni i przystąpiono do przebudowy płuczki i sortowni kopalni Brzozowice[37]. W styczniu 1930 roku kopalnie Brzozowice i Nowa Helena zostały połączone[27][38] i działały od tego czasu jako jeden zakład Brzozowice-Nowa Helena, której złoża już wówczas były znacznie wyczerpane[39]. Jedyną czynną piekarską kopalnią galmanu pozostała Cecylia, zakłady Wilhelmine, Jenny-Otto i Little-John zostały unieruchomione na skutek wyczerpania najbogatszych zasobów oraz trudnego do opanowania zawodnienia wyrobisk[40]. W działających kopalniach Nowa Helena i Cecylia pracowało niecałe 3000 osób. Technika pracy uległa unowocześnieniu, w czasie I wojny światowej ręczne wiercenie otworów zostało zastąpione pracą młotkami wiertniczymi systemu Flottmann, do transportu urobku zamiast taczek zastosowano żelazne wózki, które były ciągnione przez konie, a pompy parowe zastąpiono elektrycznymi[40]. Do 1929 roku kopalnia Nowa Helena wyprodukowała 1,85 mln ton cynku[18]. W wyniku wielkiego kryzysu doszło do obniżenia zatrudnienia w kopalniach Nowa Helena i Cecylia o sto osób w każdej z nich. W 1931 roku w kopalni Nowa Helena zwolniono 800 pracowników, a w kopalni Cecylia – dalsze 700 osób[41], w tymże roku kopalnia Cecylia została unieruchomiona[41], zatrzymano wówczas także kopalnię Brzozowice, którą uruchomiono z początkiem 1933 roku[42]. Praca kopalni Nowa Helena została zatrzymana w lecie 1932, wznowiono ją w 1934, ale już w 1935 roku ponownie unieruchomiono kopalnię, jak i płuczkę przy kopalni Brzozowice[42].

Przed wybuchem II wojny światowej przemycano broń w deputacie węglowym pomiędzy kopalniami Nowa Helena a Fiedlersglück (zob. Szyb Bolko)[43]. W czasie okupacji tajna Polska Organizacja Obywatelska, kierowana przez Pawła Kołodzieja z PPS, prowadziła dywersję w kopalniach: Nowa Helena, Orzeł Biały, Andaluzja, Radzionków[44]. Organizacja została jednak zdekonspirowana przez Kurta Majslera, agenta Gestapo, a jej członków wysłano do obozów koncentracyjnych[45]. Udało się jednak zmniejszyć wydobycie w 1943 roku o 5 tysięcy ton rudy, jak i powodowano przestoje w hucie Krystyn[46]. Polacy zabezpieczyli maszyny kotłowni i elektrowni, oraz ulokowane pod ziemią pompy i sprężarki przed zniszczeniem planowanym przez hitlerowskiego dyrektora kopalni[47]. Zapobieżono także zniszczeniu pieców w hucie Krystyn, pomimo wydanego polecenia przez niemieckiego inżyniera[48]. 1 stycznia 1942 roku kopalnie Brzozowice i Nowa Helena zostały przejęte przez bytomski koncern Schlesag[24]. W czasie II wojny światowej szyb Hohenlohe kopalni Brzozowice wykorzystywano jako szyb drzewny oraz odstawiano nim skałę płonną[24].

W 1945 roku, po niedługiej przerwie, wznowiono pracę kopalni Brzozowice[24]. Po II wojnie światowej kopalnie zostały znacjonalizowane[49]; szyb wydobywczy Fürst Hugo II kopalni Nowa Helena przemianowano na Nowotko[50][22], a szyby odwadniające Schmidt I i II nazwano Żwirki i Wigury. Do odwadniania wyrobisk wykorzystywano także szyb Krystyn, który sięgał 100 m głębokości[50]. Szyb w pobliżu huty nazwano imieniem Franciszka Gawlicy[51], członka Komunistycznej Partii Polski[52] i powstańca śląskiego[53]. Praca pompowni przy tychże szybach została zatrzymana w 1962 roku, szyby zasypano w 1966 roku[50][54]. Ich nadszybia położone przy ulicy Bytomskiej w Piekarach Śląskich zachowały się, były wykorzystywane przez PSS Społem, obecnie znajduje się w nich hurtownia alkoholu[54] Tritex[55].

Po II wojnie światowej do kopalni Nowa Helena włączono szyby:

  • Cecylia kopalni Cecylia[49] (niem. Cäciliengrube[25]) w Brzozowicach, została założona w 1827 roku[56], nadanie 19 stycznia oraz 7 lutego 1843 roku, rozszerzone 18 grudnia 1872 roku, pole górnicze 1 911 304 m²[26], działała w latach 1857–1934[18], należała do koncernu Schlesische AG für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb[10] (Schlesag[56], pol. Śląskie Kopalnie i Cynkownie[57]) z siedzibą w Lipinach[19], eksploatacja schodziła na głębokość 110 m[33], występowały dwa poziomy złóż, dolny (bardziej stały) o miąższości 3–4 m, w górnym ruda w postaci gniazd[33]
  • Bolko gwareckiej[19] kopalni Fiedlersglück[49] położony w Bytomiu[58]

Udziały kopalni Cecylia w 1847 roku posiadał hrabia Guido Henckel von Donnersmarck (91½ kuksa) i Hugo I Henckel von Donnersmarck (30½ kuksa)[59].

Historia huty[edytuj | edytuj kod]

Zakład tlenku cynku w budowie
Zakład tlenku cynku w budowie
Zakład tlenku cynku, piece przewałowe
Zakład tlenku cynku w 1941 roku
Płuczka kopalni Brzozowice przed 1939 rokiem

W latach 1926 rozpoczęto przy kopalni Brzozowice budowę zakładu tlenku cynku[37] Christian Kraft[58] (późniejsza huta Krystyn[58][60], od 1 maja 1949 roku huta im. L. Waryńskiego[61], potocznie Waryński[58]), którą ukończono w 1927 roku[62], uruchomienie huty nastąpiło 23 kwietnia tegoż roku[58]. Zakład należał on również do koncernu Hohenlohe, hutę poprzedzały formalnie Z=zakłady wzbogacania rudy cynkowej w Brzozowicach-Kamieniu, a w nich powstał pierwszy na świecie piec obrotowy (przewałowy) do produkcji spiekanego tlenku cynku[60], zbudowany przez zakłady Kruppa w Magdeburgu[37]. W długich na 40 metrów piecach[58] o średnicy 2 metrów odbywał się proces utleniania w temperaturze 1150°, którą osiągano przez skalanie miału koksowego w strumieniu powietrza[37]. Uzyskiwano w ten sposób gazowy tlenek cynku, który następnie schładzano do 150° i zestalano wyładowaniem elektrycznym o napięciu 50 000 V[37] systemem Moeller-Cotrell w wieżach[58].

W 1929 roku uruchomiono spiekalnię, gdzie pracował pochylony piec obrotowy o długości 19 m[58]. Zakład tlenku cynku rozbudowano w 1935 roku, tj. dobudowano drugi, większy piec obrotowy o średnicy 3 m, w kwietniu 1938 roku zbudowano trzeci piec obrotowy, a także piec do wytopu ołowiu metalicznego z tlenku ołowiu[63], przebudowano również szereg pieców oraz dokonano modernizacji urządzeń w prażalni i hucie[64]. Zakład tlenku cynku dostarczał hucie wysokoprocentowych koncentratów cynkowych oraz od maja 1938 roku produkował ołów rafinowany[64]. Jako wsad wykorzystywano materiał ze starych zwałów oraz żużel (tzw. rajmówkę) z huty Hohenlohe[58].

W pierwszym kwartale 1939 roku oddano do eksploatacji przyzakładową ługownię oraz nowoczesną instalację do elektrolizy kadmu z obrotowymi elektrodami i elektrycznym piecem do przetapiania kadmu[63].

Huta przerabiała po II wojnie światowej produkowany w Hucie Cynku Miasteczko Śląskie surowy tlenek cynku na tlenek spiekany, który następnie powracał do Huty Cynku Miasteczko Śląskie, gdzie był przetwarzany na metaliczny cynk[65]. Od połowy 1945 roku do zakładu trafiał urobek z bytomskiego szybu Bolko[58].

Huta została zlikwidowana w 1990 roku[10]. Zabudowania zakładu, które mieściły się przy obecnej ulicy Konarskiego w Piekarach Śląskich, zostały całkowicie rozebrane z wyjątkiem budynku biurowego[66].

Wspólna historia zakładów po II wojnie światowej[edytuj | edytuj kod]

1 maja 1949 utworzono Zakłady Górnicze im. Ludwika Waryńskiego[58] z połączenia kopalni Nowa Helena, Brzozowice oraz huty Krystyn[24]. 1 stycznia 1958 roku do Zakładów Górniczo-Hutniczych Waryński przyłączono bytomską kopalnię Nowy Dwór, co było motywowane dążeniem do poprawy rentowności przedsiębiorstw[67]. Obszar górniczy kopalni Nowy Dwór obejmował tereny eksploatacji dawnych kopalń Maria, Nowa Wiktoria oraz Rococo[68]. Zasoby kopalni Nowy Dwór, pomimo podjętych prac poszukiwawczych w rejonie Maria i wydrążenia nowego szybu Opuszczonego II okazały się niewielkie[68]. Urobek z ostatniego czynnego oddziału wydobywczego z Nowego Dworu trafiał dołem do rejonu Waryński, skąd był transportowany do szybu Chrobry w Zakładach Górniczych im. Juliana Marchlewskiego[68].

W 1958 roku dla kopalni Nowa Helena utworzono obszar górniczy Piekary, na który składała się północna część Bytomia i południowa część Piekar Śląskich[55], zniesiono go w 1996 roku[55].

W rejonie Waryński również zasoby stopniowo ulegały wyczerpaniu, dlatego sięgnięto po złoże w filarze ochronnym szybu Witczak kopalni Waryński, które eksploatowano od 1959 do 1963 roku; wyrobiska podsadzono betonem[69].

W celu maksymalnego wykorzystania pozostałych zasobów złożowych Zakłady Górniczo-Hutnicze Waryński i Zakłady Górniczo-Hutnicze Orzeł Biały połączono w sierpniu 1967 roku[24], pod nazwą Zakłady Górniczo-Hutnicze Orzeł Biały, których siedziba znajdowała się w Piekarach Śląskich-Brzezinach Śląskich[70].

W styczniu 1969 roku wstrzymano wydobycie szybem Nowotko[55], zrezygnowano także z prowadzenia przeróbki rudy w przestarzałej płuczce. Wydobycie w rejonie Waryński było jednak prowadzone do połowy 1981 roku[24], tj. do czasu wyczerpania zasobów, które nadawały się do efektywnego przetworzenia[70]. Po likwidacji kopalni Nowa Helena, która trwała do 1981 roku[55], na jej dawnym terenie powstał Montomet[71].

Budynek w zespole byłego nadszybia szybu Fürst Hugo II został wpisany do gminnej ewidencji zabytków Piekar Śląskich[72].

Warunki socjalne[edytuj | edytuj kod]

W 1870 roku górnicy kopalni Cecylia zniszczyli znaczki kontrolne[73]. W styczniu 1902 roku w kopalni Nowa Helena rozpoczął się strajk, który trwał 16 dni, robotnicy wywalczyli dzięki niemu podwyżkę płac o 5%[73]. W 1905 roku również doszło do strajków w kopalni Cecylia i Nowa Helena[74]. 3 grudnia 1917 roku, na dzień przed Barbórką w kopalni Nowa Helena doszło do 600-osobowej manifestacji, podczas której robotnicy domagali się podwyżek i zwiększenia racji żywnościowych. Aresztowano 10 osób, a zgromadzenie zostało rozpędzone przez żandarmów[75].

Dniówka w kopalni Nowa Helena, wliczając wjazd i zjazd na dół, wynosiła 13 godzin[76]. 15 października 1923 roku doszło w kopalniach Cecylia i Nowa Helena do strajku generalnego[77], następnie odbył się strajk okupacyjny w budynku administracyjnym kopalni Nowa Helena, dzięki któremu robotnicy wywalczyli ośmiogodzinną dniówkę. Jednak niektórzy pracownicy zostali zwolnieni, a kilku działaczy lewicowych osadzono w więzieniu[77].

Przy kopalni Nowa Helena działał klub sportowy RKS Polonia Piekary[55].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Jerzy Jaros, Jerzy Minkus: Miasta, osiedla i gromady. W: Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Henryk Rechowicz (oprac.). Katowice: Śląsk, 1969, s. 560–561.
  2. ↑ Plan sytuacyjny bocznicy wąskotorowej Zakładów Górniczo-Hutniczych im. L. Waryńskiego w Piekarach Śląskich. [dostęp 2017-10-30].
  3. ↑ a b c d e f Brück 1928 ↓, s. 20.
  4. ↑ Ogłoszenie o sporządzeniu protokołów zdawczo-odbiorczych. „Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach”. Poz. 90–94 (12), s. 4, 1952-12-20. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. 
  5. ↑ Plakietka znamionowa z Zakładów im. L. Waryńskiego. [dostęp 2017-10-25].
  6. ↑ a b c d Studium ↓, s. 43.
  7. ↑ a b c Michalkiewicz 1984 ↓.
  8. ↑ a b EP 2011 ↓, s. 277.
  9. ↑ Kropka 2009 ↓.
  10. ↑ a b c d Nadolski 2009 ↓, s. 4.
  11. ↑ Renata Dulias: The Impact of Mining on the Landscape: A Study of the Upper Silesian Coal Basin in Poland. Springer International Publishing, 2016, s. 34. ISBN 978-3-319-29541-1.
  12. ↑ Christoph 2014 ↓, s. 124.
  13. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 140.
  14. ↑ Jaros 1988 ↓, s. 164.
  15. ↑ a b c Hasło: Helena. W: Encyklopedia Piekar Śląskich: Brzeziny Śląskie, Brzozowice, Dąbrówka Wielka, Kamień, Kozłowa Góra, Piekary (Niemieckie, Wielkie, Śląskie), Szarlej. Grzegorz Grzegorek, Marzena Wzientek, Beata Witaszczyk (red.). Katowice: Prasa i Książka Grzegorz Grzegorek, 2011, s. 151, seria: Małe Encyklopedie Małych Ojczyzn. ISBN 978-83-933665-3-8.
  16. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 58.
  17. ↑ a b Nadolski 2009 ↓, s. 8.
  18. ↑ a b c Ingalls 1946 ↓.
  19. ↑ a b c d Matschoß 1908 ↓.
  20. ↑ Studium ↓, s. 18.
  21. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 57.
  22. ↑ a b Nadolski 2009 ↓, s. 42.
  23. ↑ a b c Majorczyk 1985 ↓, s. 59.
  24. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Przemysław Nadolski: Hasło: Brzozowice. W: Encyklopedia Piekar Śląskich: Brzeziny Śląskie, Brzozowice, Dąbrówka Wielka, Kamień, Kozłowa Góra, Piekary (Niemieckie, Wielkie, Śląskie), Szarlej. Grzegorz Grzegorek, Marzena Wzientek, Beata Witaszczyk (red.). Katowice: Prasa i Książka Grzegorz Grzegorek, 2011, s. 53, seria: Małe Encyklopedie Małych Ojczyzn. ISBN 978-83-933665-3-8.
  25. ↑ a b c Nadolski 2009 ↓, s. 34.
  26. ↑ a b c d Brück 1928 ↓, s. 7.
  27. ↑ a b c Jaros 1969 ↓, s. 207.
  28. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 33.
  29. ↑ Popiołek 1965 ↓, s. 168.
  30. ↑ Jan Badeni: Z wycieczki na Górny Śląsk [1889]. W: Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach. Wiek XIX. Andrzej Zieliński (wybór, wstęp i opracowanie). Katowice: Śląsk, 1984, s. 268. ISBN 83-216-0428-5.
  31. ↑ Jaros 1988 ↓, s. 167.
  32. ↑ a b c Szaraniec 1976 ↓, s. 35.
  33. ↑ a b c d Oziębłowski 1927 ↓, s. 671.
  34. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 36.
  35. ↑ Richard Beck: The nature of ore deposits. T. II. New York and London: The Engineering and Mining Journal, 1905, s. 564.
  36. ↑ Ingalls 1902 ↓, s. 245.
  37. ↑ a b c d e Szaraniec 1976 ↓, s. 54.
  38. ↑ Ciszewski 1938 ↓, s. 6.
  39. ↑ Piasecki 1936 ↓, s. 14.
  40. ↑ a b Żydek 1972 ↓, s. 234.
  41. ↑ a b Żydek 1972 ↓, s. 244.
  42. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 78.
  43. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 258.
  44. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 262.
  45. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 263.
  46. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 265.
  47. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 271.
  48. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 272.
  49. ↑ a b c Majorczyk 1985 ↓, s. 62.
  50. ↑ a b c Majorczyk 1985 ↓, s. 60.
  51. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 61.
  52. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 264.
  53. ↑ Gawlica Franciszek. [w:] Zasoby archiwalne Powstań Śląskich (1919–1921) [on-line]. Józef Piłsudski Institute of America for Research in the Modern History of Poland, Inc.. [dostęp 2017-12-23].
  54. ↑ a b Przemysław Nadolski: Hasło: Szarlejskie Towarzystwo Budowli Podziemnych. W: Encyklopedia Piekar Śląskich: Brzeziny Śląskie, Brzozowice, Dąbrówka Wielka, Kamień, Kozłowa Góra, Piekary (Niemieckie, Wielkie, Śląskie), Szarlej. Grzegorz Grzegorek, Marzena Wzientek, Beata Witaszczyk (red.). Katowice: Prasa i Książka Grzegorz Grzegorek, 2011, s. 421, seria: Małe Encyklopedie Małych Ojczyzn. ISBN 978-83-933665-3-8.
  55. ↑ a b c d e f EP 2011 ↓, s. 278.
  56. ↑ a b Christoph 2014 ↓, s. 83.
  57. ↑ Jaros 1969 ↓, s. 206.
  58. ↑ a b c d e f g h i j k Nadolski 2011 ↓, s. 67.
  59. ↑ Kwaśny 1983 ↓, s. 39.
  60. ↑ a b Majorczyk 1985 ↓, s. 94.
  61. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 95.
  62. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 98.
  63. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 55.
  64. ↑ a b Ciszewski 1938 ↓, s. 10.
  65. ↑ Antoni Bojanowski: Huta cynku „Miasteczko Śląskie” S.A. wczoraj i dziś – spojrzenie z punktu widzenia pracownika zakładu. 2008-04. [dostęp 2017-11-02].
  66. ↑ Nadolski 2011 ↓, s. 68.
  67. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 62-63.
  68. ↑ a b c Majorczyk 1985 ↓, s. 63.
  69. ↑ Majorczyk 1985 ↓, s. 63-64.
  70. ↑ a b Majorczyk 1985 ↓, s. 65.
  71. ↑ Nadolski 2009 ↓, s. 33.
  72. ↑ Załącznik do zarządzenia nr ORo.0050.30.2016 prezydenta miasta Piekary Śląskie z dnia 20 stycznia 2016 r. [Gminna Ewidencja Zabytków]. Urząd Miasta Piekary Śląskie.
  73. ↑ a b Żydek 1972 ↓, s. 194.
  74. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 207.
  75. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 210.
  76. ↑ Żydek 1972 ↓, s. 192.
  77. ↑ a b Żydek 1972 ↓, s. 236.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zakłady_Górniczo-Hutnicze_im._Ludwika_Waryńskiego&oldid=73523018”