Purchawka oczkowana
 Młody i dojrzewający owocnik | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
purchawka oczkowana |
| Nazwa systematyczna | |
| Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev Lejeunia 197: 6 (2017) | |
.JPG)
.JPG)
.JPG)
Purchawka oczkowana, czasznica oczkowata (Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev) – gatunek grzybów z rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae)[1].
Systematyka i nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Bovistella, Lycoperdaceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi.
Po raz pierwszy zdiagnozował go w 1791 r. Jean Baptiste François Bulliard nadając mu nazwę Lycoperdon utriforme. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadali mu Demoulin i Rebriev w 2017 r.[1]
Ma ponad 30 synonimów naukowych. Niektóre z nich[2]:
- Bovista utriformis (Bull.) Fr. 1829
- Calvatia caelata (Bull.) Morgan 1890
- Calvatia utriformis (Bull.) Jaap 1918
- Handkea utriformis (Bull.) Kreisel 1989
- Lycoperdon bovista Pers. 1796
- Lycoperdon bovista L. 1753 var. bovista
- Lycoperdon caelatum Bull. 1789
- Lycoperdon sinclairii Berk. 1887
- Lycoperdon utriforme Bull. 1791
- Utraria utriformis (Bull.) Quél. 1873
Polską nazwę purchawka oczkowana podał Feliks Berdau w 1876 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako prochówka, purchawka macicowata, czasza oczkowa, czasza oczkowata. Władysław Wojewoda w 2003 r. zaproponował nazwę czasznica oczkowata[3]. Po przeniesieniu go do rodzaju Bovistella (kurzaweczka), wszystkie nazwy polskie stały się niespójne z nazwą naukową.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
O średnicy do 15 cm i krótko maczugowatym lub kulisto-bulwowatym kształcie. Na szczycie zwykle jest nieco spłaszczony, może też być pomarszczony lub płytko dołkowany. Otoczony jest dwuwarstwowym perydium. Zewnętrzna jego warstwa (egzoperydium) początkowo jest biała i pilśniowata, potem szarobrązowa i popękana na wielokątne poletka o średnicy około 5 mm, lub piramidki powstałe z połączonych kolców. W trakcie dojrzewania owocnika egzoperydium łuszczy się i odpada, odsłaniając endoperydium o papierowatej konsystencji i barwie szarobrązowej, orzechowej, oliwkowobrązowej lub brązowej. Po dojrzeniu zarodników endoperydium pęka na szczycie na nieregularne płaty, które całkowicie lub częściowo odpadają aż do granicy z podglebiem. Jest ono dobrze rozwinięte, początkowo białawe, potem szarobrązowe, w końcu brązowe. Od gleby oddziela go cienka, brązowa pseudodiafragma. Znajdującą się w górnej części owocnika gleba początkowo jest biaława, potem oliwkowa, w końcu ciemnobrązowa[4].
Dolna część owocnika (podglebie) jest dość trwała i często utrzymuje się na ziemi aż do następnego lata[4].
- Cechy mikroskopowe
Wysyp zarodników zielonkawożółty, oliwkowobrązowy do ciemnobrązowego. Bazydiospory o średnicy 4–5 µm, kuliste, gładkie z kroplą wewnątrz, czasami posiadające krótką sterygmę. Włośnia o barwie od jasnooliwkowej do szarobrązowej. Jej strzępki o grubości ok. 10 µm. Rozgałęziają się dychotomicznie, są cienkościenne, nie septowane i posiadają liczne szczelinowate jamki[4].
- Gatunki podobne
- czasznica tatrzańska (Calvatia turneri). Jest mniejsza i w Polsce występuje tylko w górach[5].
- purchawka fiolowata (Lycoperdon excipuliforme), szczególnie okazy beztrzonowe
- czasznica miskowata (Calvatia cyathiformis)[6].
Występowanie i siedlisko[edytuj | edytuj kod]
Jest szeroko rozprzestrzeniona na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego. Występuje w Europie, w kontynentalnej Azji, w Japonii, w Ameryce Północnej, Meksyku, ale również w Południowej Afryce[7]. W Polsce jest to gatunek dość pospolity[5].
Saprotrof[3]. Terenem najczęstszego pojawiania się tego grzyba są tereny poza lasem, na suchych łąkach, wrzosowiskach, pastwiskach, zaroślach, przy drogach, w gąszczach jałowca, na opuszczonych polach uprawnych. Rzadko tylko można ją spotkać w lasach i parkach. Owocniki wytwarza na ziemi od maja do listopada, czasami tworzy czarcie kręgi[3].
Znaczenie[edytuj | edytuj kod]
Grzyb jadalny, wartościowy pod względem kulinarnym. Do wykorzystania używa się tylko młode owocniki w przekroju całkowicie białe. Purchawka oczkowana nadaje się jednak tylko do suszenia lub smażenia. Stare i wyschnięte owocniki służyły kiedyś do odymiania pszczół w ulach[8].
Grzyb leczniczy. Prowadzone w 2005 badania naukowe wykazały, że purchawka oczkowana zawiera wiele substancji o działaniu antybakteryjnym, skutecznym przeciwko Bacillus subtilis, Escherichia coli, Klebsiella, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenesi, Mycobacterium smegmatis. Wykazuje też słabe działanie przeciwgrzybicze na Candida albicans, Rhodotorula mucilaginosa i Kluyveromyces marxianus[9].
Badania bioakumulacji różnych pierwiastków przez 28 gatunków grzybów jadalnych wykazały, że purchawka oczkowana najwięcej z nich wszystkich akumuluje cynk (251.9 mg Zn/kg grzybów) oraz miedź (282.1 mg Cu/kg grzybów)[10].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Index Fungorum [online] [dostęp 2020-09-01] (ang.).
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-09-20] (ang.).
- ↑ a b c Władysław Wojewoda. Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b c Wanda Rudnicka-Jezierska, Grzyby (Mycota). Tom XXIII. Podstawczaki (Basidiomycetes): purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodematales), pałeczkowe (Tulostomatales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiakowe (Podaxales), Kraków: Instytut Botaniki PAN,1991, ISBN 83-85444-01-7.
- ↑ a b Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie: Warszawa, PWRiL, 1985, ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ Ewald Gerhardt: Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik. s. 600. ISBN 83-7404-513-2.
- ↑ Bottomley AM (1948). „The Gasteromycetes of South Africa”. Bothalia 4: s. 473–810.
- ↑ Henryk Orłoś. Atlas grzybów leśnych. Warszawa: PWRiL, 1974.
- ↑ Dulger B (2005). „Antimicrobial activity of ten Lycoperdaceae”. Fitoterapia 76 (34): s. 352–354.
- ↑ Alonso J, García MA, Pérez-López M, Melgar MJ (2003). „The concentrations and bioconcentration factors of copper and zinc in edible mushrooms”. Archives of Environmental Contamination and Toxicology 44 (2): s. 180–188.