Ciemiężyca zielona

Ciemiężyca zielona
	; Ciemiężyca zielona
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	liliowce
Rodzina	melantkowate
Rodzaj	ciemiężyca
Gatunek	ciemiężyca zielona
	Nazwa systematyczna
	Veratrum lobelianum Bernh.; Neues J. Bot. 2(3):356. 1808 ("1807")
Synonimy
	Veratrum album L.;
	Veratrum album L.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ciemiężyca zielona, ciemierzyca zielona, strzemieszyca (Veratrum lobelianum Bernh.^[3]) – gatunek rośliny z rodziny melantkowatych (Melanthiaceae). Występuje w miejscach wilgotnych na całej półkuli północnej. Preferuje widne lasy, źródliska, brzegi potoków. W Polsce rośnie głównie w górach, w Sudetach i Karpatach (zwłaszcza w Tatrach, Gorcach^[4] i na Babiej Górze), na wyżynach i niżu jest spotykana znacznie rzadziej. Na terenie Polski objęta ochroną.

Morfologia

Łodyga: Gruba i nierozgałęziona, wyrastająca z walcowatego kłącza^[5]. Roślina okazała, może dochodzić do 150 cm wysokości, choć w miejscach zacienionych i lesie nie przekracza często 20–30 cm.
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Duże, eliptyczne, podobne do liści goryczki kropkowanej, pofałdowane wzdłużnie, o wyraźnym podłużnym unerwieniu. Z górnej strony liście są nagie, na spodniej stronie kędzierzawo owłosione krótkimi włoskami.
Kwiaty: Kwiaty obupłciowe (trafiają się jednak kwiaty męskie), niepozorne, żółtozielone, zebrane na szczycie łodygi w wiechę o wysokości od 30 do 60 cm^[5]. Okwiat składa się z 6 działek nie zróżnicowanych na koronę i kielich. Pręciki w liczbie 6, z dużymi i żółtymi pylnikami nerkowatego kształtu, słupek trójszyjkowy. Szypułki kwiatów krótsze od przysadek.
Owoc: Duża, trójdzielna torebka z dość dużymi nasionami opatrzonymi skrzydełkiem.

Liście
Kwiatostan
Kwiaty

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina. Kwitnie od początku lipca. Charakterystyczne jest, że z reguły kwitną tylko niektóre osobniki, duża ich liczba pozostaje płona przez cały rok. Nasiona są rozsiewane przez wiatr (anemochoria).
Siedlisko: Rośnie na halach górskich, w ziołoroślach, na piargach, w wolnych miejscach wśród kosówki, zawsze jednak w miejscach wystarczająco wilgotnych. W niższych położeniach zwykle w pobliżu cieków wodnych. Jest stosunkowo pospolita w wyższych położeniach Sudetów i Karpat. W Tatrach występuje do wysokości 2300 m n.p.m., zarówno na podłożu granitowym jak i wapiennym.
Fitosocjologia: Gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Betulo-Adenostyletea, Ass. Poo-Veratretum lobeliani^[6].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n=16^[7].
Cechy fitochemiczne: Roślina silnie trująca. Substancją czynną jest weratryna. Bydło i owce instynktownie nie jedzą ciemiężycy.

Systematyka i nomenklatura

Gatunek Veratrum lobelianum bywa traktowany jako synonim podgatunku ciemiężycy białej Veratrum album subsp. lobelianum (Bernh.) Schubl. & G. Martens^[8]. Polskie publikacje oraz inne źródła potwierdzają nazwę V. lobelianum traktują z kolei V. a. subsp. lobelianum jako jej synonim^[9].

Synonimy^[9]: Veratrum album subsp. lobelianum (Bernh.) Schübl. & G.Martens, V. album f. lobelianum (Bernh.) Rchb., V. album var. lobelianum (Bernh.) Nyman, V. album var. lobelianum Koch, V. album subsp. virescens Gaudin, V. lobelianum var. asiaticum O.Loes., V. lobelianum var. obtusum Zapal.

Łacińska nazwa gatunkowa pochodzi od nazwiska francuskiego lekarza i botanika przełomu XVI i XVII wieku, Matthiasa de l’Obela^[5].

Nazwę rodzajową rośliny spotyka się pisaną zarówno przez "ż", jak i przez "rz" - obie formy są poprawne. Górale tatrzańscy nazywają ją "strzemieszycą"^[5]. Od kichania wywodzi się słowacka nazwa ciemiężycy - kýchavica^[5].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest w Polsce ochroną od 1957 roku. W latach 1957–1995 znajdowała się pod ochroną częściową, następnie w latach 1995–2014 pod ochroną ścisłą, by od 2014 roku ponownie trafić pod ochronę częściową^[10]^[11]^[12]. Zagrożeniem jest zbiór rośliny dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego, zagrożone są głównie stanowiska na niżu. Liczne stanowiska w Polsce są chronione na terenach górskich parków narodowych oraz w Poleskim i Roztoczańskim Parku Narodowym^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-27] (ang.).
↑ Przyjęto jako ważną nazwę Veratrum lobelianum zgodnie z "Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski" (2002), według "Germplasm Resources Information Network" (USDA) nazwą ważną jest Veratrum album, podczas gdy V. lobelianum to synonim.
↑ Wieści ze świata przyrody [online], gpn.gov.pl [dostęp 2024-05-07] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Dominika Kustosz: Strzemieszyca, w: "Tatry" nr 4 (50), jesień 2014, s. 52-53
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Veratrum lobelianum Bernh.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-11]. (ang.).
↑ ^a ^b Veratrum lobelianum Bernh.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2014-11-11]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
↑ Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214).
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 333. ISBN 978-83-7073-444-2.

Bibliografia

Jan Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

Linki zewnętrzne

Veratrum flavum - zapomniane gatunki bałkańskiej flory

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-27] (ang.).

[nazwa-naukowa-3] Przyjęto jako ważną nazwę Veratrum lobelianum zgodnie z "Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski" (2002), według "Germplasm Resources Information Network" (USDA) nazwą ważną jest Veratrum album, podczas gdy V. lobelianum to synonim.

[4] Wieści ze świata przyrody [online], gpn.gov.pl [dostęp 2024-05-07] .

[Kus-5] Dominika Kustosz: Strzemieszyca, w: "Tatry" nr 4 (50), jesień 2014, s. 52-53

[matuszkiewicz-6] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[rutkowski-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[grin-8] Veratrum lobelianum Bernh.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-11]. (ang.).

[tpl-9] Veratrum lobelianum Bernh.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2014-11-11]. (ang.).

[rozp2014-10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1957-11] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).

[rozp1995-12] Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214).

[mirkowa-13] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 333. ISBN 978-83-7073-444-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]