Cmentarz ewangelicko-augsburski w Białymstoku przy ul. Wasilkowskiej
 Kwatera żołnierska z I wojny światowej na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Wasilkowskiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Wasilkowska |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie | |
| Stan cmentarza | |
| Data otwarcia |
1890 |
Położenie na mapie Białegostoku  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
 53°08′41,4″N 23°10′59,5″E/53,144833 23,183194
| |
Cmentarz ewangelicko-augsburski w Białymstoku przy ul. Wasilkowskiej – dawny cmentarz ewangelicko-augsburski, położony przy obecnej ulicy Wasilkowskiej w Białymstoku. Był to jeden z czterech istniejących przed II wojną światową w Białymstoku cmentarzy tej religii. Obecnie na części jego terenu znajduje się lapidarium, powstałe w latach 90. XX wieku.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Po utworzeniu w 1795 roku z części ziem Podlasia prowincji Prusy Nowowschodnie zaczęli do niej napływać pruscy osadnicy, których liczbę szacuje się na ponad 3000 osób (najwięcej osiedliło się w Białymstoku, Knyszynie i Zabłudowie)[1]. W 1803 roku przeniesiono siedzibę gminy kalwińsko-luterańskiej z Zabłudowa do Białegostoku, jednak aż do 1829 roku protestanci nie mieli własnej świątyni, między innymi z powodu przejęcia w 1807 roku Białostocczyzny przez Rosję (obwód białostocki)[2]. Kościół, plebania oraz szkoła powstały na terenie dawnego browaru dworskiego, usytuowanego przy obecnej ulicy Warszawskiej[3][4]. Po 1832 roku nastąpił duży napływ ludności niemieckiej do Białegostoku, w związku z ogłoszonymi przez rząd rosyjski preferencyjnymi warunkami osiedlania się fabrykantów i włókienników na terenie Imperium[5]. Pod koniec lat 50. XIX wieku osoby wyznania ewangelickiego w Białymstoku stanowiły 5% ówczesnej ludności miasta (700 na 14 000 mieszkańców), rosnąc do 5,6% w roku 1891[6].
Pierwszy nieformalny cmentarz ewangelicki powstał już 1796 roku, a w 1803 roku został on formalnie zatwierdzony[7]. W 1814 roku otwarto nowy cmentarz, usytuowany u zbiegu dzisiejszych ulic Młynowej i Pięknej, który jednak został zamknięty pod koniec XIX wieku z powodu powstania na pobliskich terenach targowiska (Rynek Sienny)[4][7]. W 1890 roku otwarto więc kolejny cmentarz, położony przy obecnych ulicach Wasilkowskiej i Generała Stanisława Sosabowskiego[7][8]. Plac cmentarny miał kształt wydłużonego prostokąta z krótszym bokiem przylegającym do ulicy Wasilkowskiej i podzielony był na 22 kwatery z rzędowym układem grobów, pomiędzy którymi zasadzono szpalery drzew[4][7]. Prowadzącą do cmentarza główną aleję, wytyczoną prostopadle do ulicy Wasilkowskiej, obsadzono klonami, dębami i kasztanami[4][7]. Przy głównym wejściu znajdowały się stróżówka i kaplica cmentarna[4][7]. Na cmentarzu pochowani zostali przedstawiciele najważniejszych ewangelickich białostockich rodzin, m.in. Hasbachów, Buchholtzów, Flakierów i Commichau[7].
W trakcie II wojny światowej i po niej nieużytkowany cmentarz został zdewastowany[4]. Szczególne zniszczenia, przekształcenia i zmniejszenie jego rozmiaru spowodowała budowa w pobliżu osiedla mieszkaniowego[4]. W 1989 roku opracowano koncepcję zagospodarowania fragmentu terenu dawnego cmentarza w formie lapidarium[9]. Prace, sfinansowane przez Urząd Miejski w Białymstoku, zostały przeprowadzone w latach 1994–1996[10]. Głównym elementem powstałego założenia o wymiarach 40 × 70 metrów stał się mur uskokowy o długości 120 metrów, w który wkomponowano 262 fragmenty nagrobków[10].
Kwatera wojenna[edytuj | edytuj kod]
We wschodniej części cmentarza powstała ogrodzona kwatera żołnierzy poległych w I wojnie światowej licząca 210 mogił, otoczona krzewami[4]. Centralną jej częścią jest murowane ceglane mauzoleum z wykonanym z granitu pomnikiem zwieńczonym hełmem[4]. Na obelisku umieszczono inskrypcję o treści[4]:
„WIR SIND / EIN VOLK VOM / STROM DER ZEIT / GESPRÜHT ANS / ERDENENDE / VOLL KUMMER U / VOLLHERZELEID / BIS HEIM UNS / HOLT DER HEILAND / DAS VATERHAUS / IST IMMER NAH / WIE WECHSELND / AUCH DIE LOOSE / ES IST DAS KREUTZ / AUF GOLGHATA / HEIMAT FÜR / HEIMATLOSE”.
Mauzoleum oraz kwatera zostały wyremontowane w latach 1994–1996[9].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Gąsowska 2017 ↓, s. 189–190.
- ↑ Gąsowska 2017 ↓, s. 193–195.
- ↑ Gąsowska 2017 ↓, s. 196–197.
- ↑ a b c d e f g h i j Pawluczuk 1996 ↓, s. 89.
- ↑ Gąsowska 2017 ↓, s. 197.
- ↑ Gąsowska 2017 ↓, s. 198.
- ↑ a b c d e f g Gąsowska 2017 ↓, s. 199.
- ↑ Karczewska i Karczewski 2013 ↓, s. 11.
- ↑ a b Pawluczuk 1996 ↓, s. 91.
- ↑ a b Pawluczuk 1996 ↓, s. 91–92.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Magdalena Gąsowska: Wspólnota Ewangelicka w Białymstoku w latach 1795–1939. W: Protestanci na Mazurach. Historia i literatura. Studia. Jarosław Ławski, Dariusz Zuber, Kazimierz Bogusz (red.). Białystok – Ełk: Wydawnictwo Prymat, 2017. ISBN 978-83-86064-50-2.
- Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski: Cmentarz ewangelicki przy ulicy Młynowej w Białymstoku. T. I: Historia miejsca. Białystok – Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2013. ISBN 978-83-63400-98-9.
- Małgorzata Pawluczuk. Lapidarium cmentarza ewangelickiego w Białymstoku. „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego”. Nr 2, 1996. Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Oddział Wojewódzki w Białymstoku. ISSN 1425-929X.