Gółka długoostrogowa

Gółka długoostrogowa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	gółka
Gatunek	gółka długoostrogowa
	Nazwa systematyczna
	Gymnadenia conopsea (L.) R. Br.; Hortus Kew. 5: 191 1813
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gółka długoostrogowa, koślarek (Gymnadenia conopsea) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje w Europie i w Azji na obszarach o klimacie umiarkowanym^[5]. W Polsce występuje na całym terenie, na ogół jako gatunek rzadki lub bardzo rzadki. Rozpowszechniony jest w Karpatach i Sudetach^[6] (w Tatrach jest jednym z najczęściej spotykanych storczyków^[7]), liczniejsze stanowiska podawane są poza tym z Wyżyny Lubelskiej i Śląsko-Krakowskiej^[6].

Morfologia

Pokrój: Tworzy pojedyncze pędy o wysokości do 60 cm. Występuje przeważnie pojedynczo.
Łodyga: Prosta, wzniesiona, soczysta, dość gruba, naga, ulistniona.
Liście: Równowąskolancetowate, jasnozielone, lśniące, grube, całobrzegie. Obejmują pochwiasto łodygę, wyrastając na niej naprzemianlegle aż pod sam kwiatostan. Dolne liście duże, stopniowo zmniejszają się ku górze łodygi, pod kwiatostanem przechodzą w przysadki kwiatowe.
Kwiaty: Kwiaty zebrane w pojedynczy, walcowaty i bardzo gęsty kłos na szczycie łodygi. Kwiaty grzbieciste, o kolorze od lilioworożowego do fioletowopurpurowego, składające się z 6 niejednakowych działek. Dolna największa, tzw. warżka posiada cienką, długą ostrogę (11–18 mm). Jej środkowa klapa jest tępa i nie dłuższa od bocznych działek. Wewnątrz kwiatu 3 pręciki zrośnięte z szyjką słupka w tzw. prętosłup, tylko jeden z nich jest płodny. 3 pozostałe pręciki są zmarniałe.
Owoc: Torebka o długości do 7 mm z bardzo drobnymi nasionami.
Część podziemna: Pod ziemią, dość głęboko występują dwie bulwy. Jedna z nich ciemniejsza jest starsza, druga, jasnożółta jest młodsza. Ze starszej bulwy wyrasta pęd nadziemny, w młodszej gromadzą się substancje zapasowe na wytworzenie pędu w przyszłym roku. Tuż ponad bulwami wyrastają mięsiste korzenie.

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina. Kwiaty pachnące, kwitną od maja do lipca, zapylane są przez motyle. Do kiełkowania nasion niezbędna jest obecność w glebie pewnego gatunku grzyba, z którym nasiona tworzą symbiozę. Dopiero po kilku latach następuje ich kiełkowanie.
Siedlisko: Łąki, hale górskie, zarośla, przydroża, widne lasy, wśród skał, w kosodrzewinie, na trawiastych zboczach, w świetlistych lasach. W górach częściej niż na niżu. Występuje zarówno na podłożu wapiennym, jak i granitowym. W Sudetach występuje po 1425 m n.p.m., a w Karpatach po 1710 m (najwyżej położone jej stanowisko znajduje się na Cubrynie w Tatrach^[7]). Geofit ryzomowy, gatunek światłolubny, ale znoszący okresowe zacienienie.

Zagrożenia i ochrona

W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Obydwa polskie podgatunki umieszczone zostały na polskiej czerwonej liście: podgatunek typowy otrzymał kategorię NT (bliski zagrożenia), natomiast podgatunek subsp. densiflora – kategorię EN (zagrożony)^[8]. Zagrożona jest głównie na niżu i w niższych położeniach górskich z powodu intensyfikacji gospodarki łąkowej.

Zmienność

Występuje w Polsce w dwóch podgatunkach^[9]:

Gymnadenia conopsea ssp. conopsea. Roślina o wysokości 20–30 cm, liściach ze stępionym wierzchołkiem i szerokości 5–8 mm. Kwiatostan luźny i krótki, ostroga dwukrotnie dłuższa od zalążni.
Gymnadenia conopsea ssp. densiflora. Roślina o wysokości 30–65 cm, o liściach zaostrzonych, o szerokości 10–20 mm. Kwiatostan gęsty, o długości do 20 cm, ostroga ok. 1,5 raza dłuższa od zalążni. Ten podgatunek spotykany jest na torfowiskach węglanowych.

Tworzy mieszańce z gółką wonną, koślaczkiem stożkowatym, kukułką bałtycką, k. Fuchsa, k. krwistą, k. plamistą, k. Traunsteinera, ozorką zieloną, podkolanem białym^[9].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2012-05-28].
↑ Gymnadenia conopsea, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Gymnadenia conopsea w GRIM. [dostęp 2012-05-28].
↑ ^a ^b Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 267, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ ^a ^b Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 81. Tatrzański Park Narodowy.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

Bibliografia

Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).

[TPL-3] The Plant List. [dostęp 2012-05-28].

[iucn-4] Gymnadenia conopsea, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[grin-5] Gymnadenia conopsea w GRIM. [dostęp 2012-05-28].

[atlas-6] Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 267, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .

[dkgo-7] Dominika Kustosz. Tatrzańskie orchidee. „Tatry”. 89 (lato 2024), s. 81. Tatrzański Park Narodowy.

[8] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[A-9] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]