Gółka wonna

Gółka wonna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	gółka
Gatunek	gółka wonna
	Nazwa systematyczna
	Gymnadenia odoratissima (L.) L.C.M. Rich.; De Orchid. Eur. 35 1817
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gółka wonna^[5] Gymnadenia odoratissima (L.) Rich. – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje w Europie, sięgając aż po Skandynawię. W Polsce wyłącznie w Tatrach i jest tutaj dość częsta. Dawniej występowała również w Sudetach, ostatnio nie potwierdzono jej występowania tutaj^[6], odnotowano natomiast jej stanowisko w Puszczy Rominckiej na Mazurach^[7]. Roślina rzadka.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Łodyga: Wzniesiona, pojedyncza, o wysokości 20- 50 cm, słabo ulistniona. Jest cienka (grubość około 2 mm). Pod ziemią roślina posiada dwudzielne, dłoniasto rozcięte bulwy^[8].
Liście: Wyrastające u podstawy pędu są równowąskie, z kilem i bezplamiste. Mają długość 8-16 cm i szerokość 0,2-0,7 cm. Liście wyrastające wyżej są znacznie mniejsze^[8].
Kwiaty: Na szczycie łodygi, zebrane w luźny, walcowaty kwiatostan o długości 4-11 cm, zawierający 25-80 kwiatów. Barwa kwiatów od różowej do jasnoczerwonej, czasami (rzadko) zdarzają się kwiaty białe. Lancetowate przysadki mają długość 5-11 mm, szerokość 1,7-2,5 mm i są mniej więcej tej samej długości, co zalążnia. Boczne, zewnętrzne listki okwiatu odstające, skośnie jajowate. Dwa listki wewnętrzne i listek środkowy są stulone na kształt hełmu. Warżka ma długość 3,8-5,5 mm, szerokość 3,4-4 mm, jest 3-łatkowa i nie posiada rysunku. Środkowa łatka warżki jest wyciągnięta, a boczne zaokrąglone. Walcowata ostroga ma rozmiar 3,7-5,5 × 0,5-0,7 mm i wytwarza nektar. Pollinarium posiada trzoneczek z oddzielnymi, nagimi uczepkami. Pyłkowiny są jasnożółte^[8].
Owoc: Zawierająca liczne i bardzo drobne nasiona torebka o długości rozmiarach 4,5-6 x 3-4 mm^[8].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój: Bylina, geofit. Kwitnie od maja do sierpnia, ma kwiaty przyjemnie pachnące wanilią. Wytwarza nektar gromadzący się w ostrodze^[6]. Zapylana jest przez niewielkie motyle dzienne, kraśnikowate oraz ćmy. Zapylenie krzyżowe z dużym odsetkiem wytworzonych nasion^[8].

Siedlisko: W Europie rośnie na wapiennych skałach w ubogich górskich murawach, na torfowiskach niskich, łąkach trzęślicowych oraz w świetlistych lasach sosnowych. W górach Europy dochodzi do wysokości 2600 m n.p.m. W Tatrach występuje po piętro halne, najwyżej położone stanowiska ma na Ornaku. Rośnie na halach, w zaroślach i na skalistych zboczach. Preferuje stanowiska słoneczne, znosi przejściowe zacienienie^[9].
Fitosocjologia: Gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Erico-Pinetea^[10].
Zmienność: Tworzy mieszańce z gółką długoostrogową, kukułką plamistą i k. Traunsteinera^[7].

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[11]. Na swoich stanowiskach w Tatrach nie jest zagrożony^[9].

Zobacz też: rośliny tatrzańskie.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-01-11].
↑ Gymnadenia odoratissima, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b Zbigniew Mirek, Halina Zarzycki: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ ^a ^b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-01-11].

[iucn-4] Gymnadenia odoratissima, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[checklist2002-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[mirek-6] Zbigniew Mirek, Halina Zarzycki: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.

[rutkowski-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[storczyki-8] Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[C-9] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[11] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]