Herkules i królowa Lidia

Herkules i królowa Lidia

Ercole e la regina di Lidia

Okładka amerykańskiej adaptacji komiksowej filmu
Gatunek	przygodowy, fantasy
Rok produkcji	1959
Data premiery	14 lutego 1959
Kraj produkcji	Włochy Hiszpania Francja
Język	włoski
Czas trwania	105 min
Reżyseria	Pietro Francisci Mario Bava
Scenariusz	Ennio De Concini Pietro Francisci
Główne role	Steve Reeves Sylvia Lopez Sylva Koscina Gabriele Antonini Sergio Fantoni
Muzyka	Enzo Masetti
Zdjęcia	Mario Bava
Scenografia	Flavio Mogherini
Kostiumy	Maria Baronj
Montaż	Mario Serandrei
Produkcja	Bruno Vailati Federico Teti
Wytwórnia	Lux Film Galatea Film Urania Film
Dystrybucja	Lux Film (Włochy) Delta Films S.A. (Hiszpania) Lux Compagnie Cinématographique de France (Francja)
Przychody brutto	890 010 448 ITL
Poprzednik	Herkules (1958)
Strona internetowa

Herkules i królowa Lidia (wł. Ercole e la regina di Lidia, hiszp. Hércules y la reina de Lidia, franc. Hercule et la Reine de Lydie) – włosko-hiszpańsko-francuski film miecza i sandałów z 1959 roku w reżyserii Pietro Francisciego i Mario Bavy bazujący na postaci Herkulesa (Heraklesa) z grecko-rzymskiej mitologii oraz dramatach Siedmiu przeciw Tebom Ajschylosa i Edyp w Kolonie Sofoklesa. Kontynuacja filmu Herkules z 1958 roku.

Opis fabuły

Starożytna Attyka. Herkules wraz ze swą żoną Jole i przyjaciółmi z Jolkos wyrusza do rodzinnych Teb. Laertes, ojciec Ulissesa wręcza im gołębie, a Argos lirę. Po drodze zatrzymuje ich zły olbrzym Antajos mordujący przybyszów nie mogących mu zapłacić. Dzięki wiedzy Ulissesa o źródle siły Antajosa, Herkules go pokonuje.

W tebańskich jaskiniach Herkules i jego towarzysze znajdują abdykowanego króla Teb, Edypa z synem Polinikiem. Za namową Herkulesa odbywają się negocjacje pomiędzy Polinikiem a Eteoklesem rywalizującymi o tron królewski. W drodze do Polinika Herkules i Ulisses czerpią wodę z Źródła Zapomnienia, przez co pierwszy traci pamięć, a drugi mowę. Trafiają w niewolę obcych wojsk i wypływają do Lidii władanej przez piękną i nikczemną Omfale.

Herkules cierpiący na amnezję zostaje uwiedziony przez królową jako jej nowy kochanek. Na osobności Ulisses tylko udający głuchoniemego wyjawia mu prawdę, jednak bez skutku. Wysyła więc jednego z ofiarowanych gołębi z wiadomością o pomoc do Itaki. Laertes wyrusza z Argonautami na ratunek, lecz przestrzega swą żonę Antykleę i narzeczoną Ulissesa, Penelopę o niewyjawieniu powodu nagłej podróży.

Tymczasem Eteokles podejrzewający nieobecnego Herkulesa o spiskowanie z Polinikiem zamierza pojmać Jole, mimo sprzeciwu arcykapłana Kreona. Następnie wydaje rozkaz aresztowania każdego wspierającego Polinika zaczynając od Kreona. W Lidii Ulisses odkrywa zabalsamowane zwłoki poprzednich kochanków Omfale, która chce zrobić to samo z Herkulesem. Laertes i Argonauci docierają do Lidii i są goszczeni przez Omfale. Ta zamierza wziąć Kastora jako następcę Herkulesa.

Herkules zaczyna wracać pamięć. Konfrontuje się z Omfale, która jednak zarzeka o prawdziwej miłości do niego. Jednak Herkules i jego towarzysze nie dają się zwieść Omfale i powstrzymują jej żołnierzy, a Ulisses zabija ich dowódcę – Sandone. Uciekają z Lidii, a Omfale nie mogąc znieść przegranej popełnia samobójstwo w cieczy służącej do balsamowania zwłok.

Polinik i Eteokles wzajemnie podejrzewający Herkulesa o spisek szykują się na bitwę w Delfach. Eteokles w imieniu swego generała Lastene wyzywa brata na pojedynek. Tymczasem Herkules z Argonautami dociera do Teb by odbić więzioną przez Eteoklesa Jole, gdzie trafia do areny z tygrysami. Udaje się mu z wielkim trudem je pokonać. Polinik i Eteokles walczą ze sobą i obaj giną. Główny wódz Polinika – Amfiaraos zamierzający porwać Jole chce podbić Teby, jednak jego wojska rozbija obrona dowodzona przez Herkulesa. Jole jednoczy się z Herkulesem, zaś Kreon zostaje obwołany nowym królem Teb.

Obsada

Rola	Aktor	Głos
Herkules	Steve Reeves	Emilio Cigoli
królowa Omfae	Sylvia Lopez	Andreina Pagnani
Jole	Sylva Koscina	Maria Pia Di Meo (dialogi)
		Marisa Del Frate (śpiew)
Ulisses	Gabriele Antonini	Massimo Turci
Eteokles	Sergio Fantoni
Polinik	Mimmo Palmara	Renato Turi
arcykapłan Kreon	Carlo D’Angelo	Giulio Panicali
Sandone	Gianni Loti
król Edyp	Cesare Fantoni	Ivo Garrani
Amfiaraos	Daniele Vargas	Bruno Persa
Laertes	Andrea Fantasia	Gualtiero De Angelis
Argos	Aldo Fiorelli	Gianfranco Bellini
Tyfus	Aldo Pini	Bruno Persa
Kastor	Fulvio Carrara
Polluks	Willy Colombini
Eskulap	Gian Paolo Rosmino	Lauro Gazzolo
Orfeusz	Gino Mattera	brak danych
Lastene	Ugo Sasso
Antajos	Primo Carnera	Giorgio Capecchi
Antyklea	Fulvia Franco	Clelia Bernacchi
Penelopa	Patrizia Della Rovere	Vittoria Febbi
Admeo	Angelo Zanolli
Megareus	Alan Steel
Melanippus	Giuliano Gemma	brak danych
Narrator	–	Nando Gazzolo

Produkcja

Przygotowania i scenariusz

Po gigantycznym międzynarodowym sukcesie finansowym Herkulesa (1958) zapadła decyzja o kontynuacji. Amerykański kulturysta Steve Reeves grający tytułową rolę po nakręceniu zdjęć wrócił do Kalifornii do swej pracy jako rzecznik ds. public relations w American Health Studios. Nie miał wiedzy o przyjęciu filmu, dopóki nie otrzymał telefonu od jego reżysera Pietro Francisciego z prośbą o powrót do Rzymu i zagranie w kolejna części. Reeves, któremu pensja w American Health Studios została obniżona, zwabiony większym zarobkiem i poczuciem kolejnej okazji do prezentacji jego siły zdecydował odejść z pracy i poleciał lotem do Włoch, gdzie już w samolocie był witany przez fanów skandujących „Ercole”.

Do produkcji wróciła ta sama ekipa co w poprzednim filmie, a większość aktorów powtórzyła swe role. Za scenariusz ponownie odpowiadał Fracisci i Ennio De Concini opierając się na micie o zniewoleniu Heraklesa przez Omfale. Do wątku pobocznego wykorzystano greckie tragedie Siedmiu przeciw Tebom Ajschylosa i Edyp w Kolonie Sofoklesa. Tim Lucas w książce Mario Bava: All the Colors of the Dark sugeruje, że wątek Jole tkającej szatę jako wybór swego nowego męża i prującą, by ów wybór opóźnić wykorzystano z Odysei Homera, gdzie w ten sposób postępowała Penelopa, żona Odyseusza; także tym samym eposem miała się inspirować wspólna podróż Herkulesa i Ulissesa, który w filmie z protagonisty stał się pomocnikiem. Lucas wykazuje też, że jedną z inspiracji do scenariusza był pasek komiksowy Flash Gordon Alexa Raymonda, a mianowicie historia z 1935 roku, gdzie podobnie jak w przygodach Herkulesa w Lidii, Flash zostaje schwytany i odurzony przez Azurę, Królową Czarownic eliksirem powodującym amnezję. I tak samo po odzyskaniu świadomości on i jego towarzysze nie dają się drugi raz się nabrać Azurze. Z kolei walka Flasha w jamie tigronów cesarza Minga na planecie Mongo jest odzwierciedleniem walki Herkulesa z tygrysami w Tebach. Lucas uważa, że późniejsze kino peplum chętnie sięgało z komiksu Raymonda zwłaszcza Ercole al centro della terra (1961) Mario Bavy czy Przygody Herkulesa (1983).

Casting

Do roli Omfale zatrudniono francuską modelkę Sylvię Lopez, która grywała już w włoskim kinie wcielając w role femme fatale. Była to jej jedna z ostatnich ról, jako że będąc na planie chorowała na białaczkę po czym rok później zmarła w wieku 28 lat. Eteoklesa zagrał Sergio Fantoni, a jego ojciec Cesare Edypa, który w scenariuszu był również ojcem postaci granej przez Fantoniego. Antajosa zagrał popularny wrestler i bokser Primo Carnera. Epizodycznie oficerów Melanippusa i Megareusa zagrali kolejno Giuliano Gemma i Alan Steel (wówczas pod swoim prawdziwym nazwiskiem Sergio Ciani) znani potem jako gwiazdy kina peplum. Steel był również dublerem kaskaderskim Reevesa.

Zdjęcia

Zdjęcie odbywały się między czerwcem a sierpniem 1958 roku. Wtedy też Reeves przekonał się o ówczesnej specyfice włoskiej kinematografii: „Zaraz po tym, jak przyjechałem do Włoch, aby rozpocząć zdjęcia do Herkulesa, zaczęliśmy zauważać inne ekipy, takie jak nasza, dwie lub trzy plaże dalej od nas, ustawiające kamery i kręcące filmy o Herkulesie, takie jak nasze. To było niewiarygodne. Używali tych samych kostiumów, fabuły, a nawet [tych samych] pomysłów co Francisci. Myślę, że to było jak ze wszystkim innym w życiu: gdy ktoś wpadnie na świetny pomysł, wszyscy chcą go zrealizować”.

Z powodu bariery językowej Steve Reeves nie zaprzyjaźnił się z ekipą i innymi aktorami. Niektórzy z nich kwestionowali siłę kulturysty, sugerując że wspomagał się sterydami. W 1989 roku Sylva Koscina w programie telewizyjnym Frassica contro Ercole powiedziała w wywiadzie z Nino Frassicą, że Reeves nie był w stanie jej unieść: „Nie mógł mnie nieść i jednocześnie mówić swoich kwestii, bo sapał z wysiłku! Kazali więc dwóm technikom uklęknąć przed nim, by podtrzymać mój ciężar!”. Reeves zaprzeczał tym zarzutom: „Skoro byłem w stanie podnieść [Mimmo] Palmarę, który ważył prawie 200 funtów, dlaczego nie miałbym podnieść Kosciny?”. Za to Reeves zaprzyjaźnił się Lopez, która znała język angielski i po latach wspominał, że na planie pomiędzy nimi rodziło się uczucie: „Pamiętam, jak kręciłem scenę, w której musieliśmy się pocałować. Francisci krzyczał »Przestań, przestań!«, a my dalej się całowaliśmy, jakbyśmy byli tam jedynymi ludźmi. Musiało interweniować dwóch techników, żeby nas rozdzielić!”

Początkowo Carnera nie był zadowolony z przebiegu walki z Reevesem, mówiąc że nie chce przegrać „z tym Jankesem”. W końcu dał się przekonać gdy wyjaśniono mu, że wygrana Herkulesa nad Antajosem jest istotna w oryginalnym micie. Operator zdjęć Mario Bava później przyznał się, że był de facto reżyserem około 70% produkcji.

Efekty specjalne

Mario Bava ponownie oprócz zdjęć odpowiadał za efekty specjalne. Podczas kręcenia Bava poznał Massimo De Ritę, który potem pomógł mu uruchomić własną karierę reżyserską: „Kiedy dotarłem na scenę dźwiękową w Scalera, natknąłem się na następującą scenę: dość zużyty i załatany niebieski ekran, a przed nim ustawiony wóz ze Steve'em Reevesem i Sylvą Kosciną, która odgrywała pantomimę do playbacku (...) Spojrzałem na Bavę, który odwzajemnił uśmiech i powiedział: »Jesteśmy w złym stanie, nieprawdaż?« Ale kiedy zobaczyłem gotową scenę, ta scena wydała mi się prawdziwa, magiczna... wszystko nabrało realizmu i elegancji” .

Siedziba Omfale był przedstawiona za pomocą dorysówek z zaciemnioną dobudówką po prawej stronie. Podobnie została ukazana sceneria, gdzie Omfale schodzi klatką schodową czy scena, gdy Laertes odbiera gołębia z wezwaniem Ulissesa o pomoc.

W walce z tygrysami Reeves i jego dubler Alan Steel zmagali się zarówno z odurzonymi zwierzętami, jak i sztucznymi replikami, ale okazało się niemożliwe użycie któregokolwiek z nich do stworzenia koniecznego ujęcia czujnego tygrysa rzucającego się w powietrze na bohatera. Aby to osiągnąć, Bava w oparciu o materiał filmowy, namalował rozmytego tygrysa na przezroczystym dysku ze szkła lub plastiku i obracał go ręcznie przed obiektywem kamery, tak aby stworzyć iluzję skaczącego tygrysa. Bava polegał na tym, że ludzkie oko nie zarejestruje niedoskonałości i będzie rozproszony głosem zwierzęcia.

Zastosowano również blue box, m.in. gdy w dokach Teb Argonauci walczą ze strażnikami, Herkules ukradkiem wbiega po wielkich schodach. Było to rzeczywiste miejscem, ale wejście po niej była o połowę krótsze. Bava dwukrotnie sfilmował schody, raz w pobliżu z zamaskowaną górną ramą i ponownie z większej odległości z zamaskowaną dolną ramą. Oba elementy optycznie połączono razem oraz w montażu dano krótkie ujęcie wchodzących Argonautów, aby ukryć brak ciągłości wchodzenia Reevesa z jednej ekspozycji na drugą. Gotowe elementy zostały następnie użyte do wypełnienia tła walki na miecze, która została sfilmowana w studiu.

Wjazd do bram Teb był w rzeczywistości polną drogą usytuowaną między dwoma wzgórzami. Pionowe boki bramy zostały wzniesione na miejscu, podczas gdy cała sekcja parapetu, w której znajdują się aktorzy, została nakręcona w studio, a później optycznie połączona z materiałem filmowym.

Muzyka

Podobnie jak w przypadku poprzedniej części ścieżkę muzyczną wykonał związany z kinem peplum Enzo Masetti, dla którego była to ostatnia praca przed emeryturą. Masetti napisał piosenkę „Per l’eternità”, którą Jole śpiewa na początku filmu. Wokal został zaśpiewany przez Marisę Del Frate, a następnie zsynchronizowana z ruchem ust Sylvy Kosciny. Oryginalna piosenka została wydana we Włoszech jako singiel przez wytwórnię Cetra.

Postprodukcja

Tak jak w przypadku pierwszej części angielską wersją językową na rynek międzynarodowy wykonało English Language Dubbers Association z Rzymu, gdzie również Reeves nie dubbingował swojego własnego występu z powodu przepisów włoskich studiów dubbingowych, które zabraniały postronnym aktorom brać udział w nagraniach, o ile tego nie precyzował kontrakt. Anglojęzyczny tytuł brzmiał Hercules Unchained (pol. Herkules uwolniony). Piosenka „Per l’eternità” została przetłumaczona przez Mitchella Parrisha starając się adaptować tekst, by słowa zgadzały z ruchem ust Kościny. Nowa wersja piosenki nazywała się „Evening Star”. Wersję tą wykonała nowojorska piosenkarki June Valli.

Wersja amerykańska

Amerykański producent i dystrybutor filmowy Joseph E. Levine, odpowiadający za dystrybucję Herkulesa w Stanach Zjednoczonych w 1959 roku, był tak pewny sukcesu filmu na tamtejszym rynku, że kupił z wyprzedzeniem prawa do dystrybucji jego kontynuacji, a nawet odwiedził plan zdjęciowy podczas kręcenia.

Tak jak w przypadku pierwszej części Levine nie skorzystał z dubbingu English Language Dubbers Association i powstała nowa angielska wersja językowa autorstwa Titra Sound Corporation z Nowego Jorku. Herkules ponownie został zdubbingowany przez George'a Gonneau.

Aby sprzedać Herkulesa i królową Lidię, Levine zorganizował imprezę plenerową w hollywoodzkim hotelu Beverly Hills, gdzie w centrum była lodowa figura Herkulesa, z kolorowymi żarówkami zamrożonymi w środku. Wcześniej na ok. 700 biurkach ustawiono 4-funtowych rzeźb Herkulesa z czekolady . Levine ponownie rozpoczął szeroko zakrojoną kampanię reklamowej. W kinach widzowie mogli oglądać zarówno zwiastuny, jak i zwiastuny produkcji. Całostronicowe kolorowe reklamy zostały umieszczone w czasopismach masowych, takich jak „Life”, „Look” i „Ebony”, a także w najlepiej sprzedających się specjalistycznych magazynach rozrywkowych czy różnych gazetach codziennych i niedzielnych.

Levine zawarł umowy z innymi firmami, aby podjąć pionierskie kroki w kierunku merchandisingu filmowego z rowerami, t-shirtami czy adaptacją komiksową Dell Comics. Przed premierą filmu zarezerwowano 6360 spotów telewizyjnych w 212 różnych stacjach w całej Ameryce Północnej. Była to sytuacja bezprecedensowa, gdyż wcześniej przemysł filmowy uważał telewizję za zagrożenie dla swojego prymatu w świecie rozrywki, a Levine wykorzystując reklamę telewizyjną pokazał, jak wykorzystać popularność nowego medium do generowania zainteresowania i dużych zysków.

W 1975 roku wytwórnia Levine’a, Embassy Pictures już jako Avco-Embassy wznowiła Herkulesa i królową Lidię w podwójnym pokazie z Herkulesem, jednak filmy nie były takim sukcesem jak za pierwszym razem w związku z częstymi powtórkami w telewizji. W 1997 Don Moriarty, Greg Alt i Dave Trottier wykupili prawa do obu filmów i połączyli je w razem tworząc na rynek video film komediowy Hercules Recycled, w której postać Reevesa nazywa się Burt Galaxy z XXI wieku, który musi ocalić świat odzyskując sekretną formułę energii zapisaną na odwrocie złotej maty łazienkowej. Stworzyli nowy dubbing i reklamowali swą wersję cytatem Reevesa, według którego grozi im złamaniem karków. W rzeczywistości Reeves zaaprobował projekt: „Na początku nie myślałem, że [parodia] powinna powstać z powodu klasyków. Ale potem pokazali mi kilka klipów i wyglądało to całkiem zabawnie. Nie sądziłem, że będę zadowolony z wyników, ale zrobili to bardziej gustownie, niż się spodziewałem”.

Premiera i odbiór

Włoska premiera miała miejsce 14 lutego 1959 roku w Walentynki i Herkulesi królowa Lidia okazali się jeszcze większym sukcesem finansowym niż poprzednik, zarabiając prawie 900 milionów lirów. Spowodowało to uzyskanie Galatea Film pozycji jednej z czołowych włoskich firm produkcyjnych. W Stanach Zjednoczonych film miał premierę 30 czerwca 1960 roku w Nowej Anglii, gdzie wyświetlając w 200 kinach zarobił 500 tys. dolarów. W Wielkiej Brytanii był on trzecim najlepiej zarabiającym filmem w roku 1960.

Jednocześnie Lionello Santi, właściciel i przewodniczący Galatea Film ogłosił, że nie będzie już robił żadnych filmów o Herkulesie. Także Francisci nie chciał więcej kręcić takowych filmów. Santi sprzedał prawa autorskie do Herkulesa wytwórni SpA Cinematografica. Reeve był chętny wystąpić w trzeciej części Herkulesa, ale wyłącznie z Franciscim jako reżyserem: „Kiedy odmówiłem zrobienia kolejnego Herkulesa, dostałem wiele różnych propozycji. Poprosili mnie, żebym zagrał Maciste i Ursusa. Odrzuciłem je wszystkie. Nie chciałem, by moja publiczność zobaczyła, jak robię drugorzędne imitacje i parodie”.

Także film był kością niezgody pomiędzy Bavą a Franciscim i była to ich ostatnia współpraca. Gdy Bava do końca życia nie odmawiał Francisciemu wkładu w renesans włoskiego kina z lat 50. XX wieku, tak był wściekły na niego za brak uznania jego wkładu w sukces Herkulesów. Kiedy filmy miały swoje premiery w Rzymie, Francisci ledwie witał się z Bavą, odmawiając mu przedstawienia go inwestorom filmu. Riccardo Freda opisywał to tak: „Pewnego dnia Bava skarżył się mi, że chociaż wymyślił wygląd tych filmów, wystawił je i uwiecznił na taśmie filmowej, która miała być pokazywana w kinach, to jego reżyser zbierał całą chwałę. Wówczas na premierze filmu [reżyser] zrobił wszystko, żeby go zamknąć i odizolować na balkonie kina, żeby wszystkie komplementy i pochwały padały tylko na niego, reżysera”. Wzburzony Freda przekonał Bavę, by zakończył pracę z Franciscim: „Postawiłem mu [Bavie] ultimatum: jeśli nie przestanie współpracować z tym tzw. reżyserem, już nigdy go nie zatrudnię. Wysłuchał mnie, jak zawsze, z lekko kpiącym uśmiechem. Ale nigdy więcej nie pracował z Franciscim, chociaż ten chciał go do Archimede. I Bóg wie, jak go potrzebował: film okazał się straszną klapą!”

Tim Lucas uważał Herkulesa i królowę Lidię za najmroczniejszy film Francisciego, którego twórczość filmowa dotykała mrocznych tematów dość powierzchownie: „Ten film jest wyjątkiem od tej reguły; to najmroczniejszy i być może najbardziej szczery film, jaki Francisci kiedykolwiek podpisałby jako reżyser”. Zwraca uwagę, że motywem przewodnim jest rozdzielenie, jako że czołowi bohaterowie zmuszeni są odseparować od swych bliskich i przyjaciół, zaś Herkules czuje się obcy po powrocie Teb i może być jego części po wypełnieniu wyznaczonej misji, która i tak kończy się oskarżeniem o zdradę. Lucas uważa, że jak Herkules był rozrywką z łagodnymi polityczno-socjologicznymi podstawami, tak jego kontynuacja dotyka bardziej osobistej sfery bohaterów, którzy są zagrożeni ze strony seksualnej. Skrytykował jednak role Sergio Fantoniego i Mimmo Palmary, pierwszego określając pomyłką obsadową, a drugiego jako niewykorzystanego aktorsko do stworzenia pełnowymiarowego czarnego charakteru.

Herkules i królowa Lidia, tak jak jego poprzednik, był wyświetlanym filmem w ramach programu telewizyjnego Mystery Science Theater 3000, wyśmiewającego słabe produkcje filmowe.

Bibliografia

• Alberto Abruzzese: La città del Cinema: Produzione e lavoro nel cinema italiano 1930-70. Rzym: Napoleone, 1979. (wł.).
• Josh Billings. It's Britain 1, 2, 3 again in the 1960 box office stakes. „Kine Weekly”. 523 (2776), 1960-12-15. Londyn: Odhams Press. [dostęp 2023-02-12]. (ang.). 
• Manlio Gomarasca, Davide Pulici. Il Talento di Mr. Bava. „Nocturno Dossier”. 24, lipiec 2004. Rzym: TDA The Digital Agency s.r.l.. ISSN 1591-710X. (wł.). 
• Hollywood: Joe Unchained. „Time”. 77 (9), 1961-02-24. Nowy Jork: Times Inc.. [dostęp 2023-02-11]. (ang.). 
• Roy Kinnard, Tony Crnkovich: Italian Sword and Sandal Films, 1908-1990. Jefferson (Kalifornia Północna): McFarland & Company, 2017. ISBN 978-1-4766-6291-6. (ang.).
• Chris LeClaire: Worlds to Conquer: An Authorized Biography of Steve Reeves. Chatham (Massachusetts): Monomoy Books, 1999. ISBN 0-9676754-0-5. (ang.).
• Tim Lucas: Mario Bava: All the Colors of the Dark. Cincinatti: Video Watchdog, 2007. ISBN 0-9633756-1-X. (ang.).
• Carlo Piazza. Entrentien avec Steve Reeves. „Ciné-Zine-Zone”. 36-37, wrzesień-październik 1989. Saint-Maur-des-Fossés: Pierre Charles. (fr.). 
• Gay Talese. Joe Levine Unchained: A Candid Portrait of a Spectacular Showman. „Esquire”. 326, styczeń 1961. Chicago: Esquire Inc.. [dostęp 2023-02-11]. (ang.). 
• Levine Reports Sequel Equalling First 'Hercules'. „Variety”. 219 (6), 1960-07-06. Nowy Jork: Variety Inc.. [dostęp 2023-02-12]. (ang.). 

Linki zewnętrzne

• Herkules i królowa Lidia w bazie IMDb (ang.)
• Herkules i królowa Lidia w bazie Filmweb