Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon
_(NYPL_b12149122-5243472).jpg)
.jpg)
Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon (Le Diable à quatre) – balet czarodziejsko-pantomimiczny Josepha Maziliera w dwóch aktach i trzech obrazach z librettem Adolphe’a de Leuvena i muzyką Adolphe’a Adama, inspirowany popularną od XVII wieku angielską komedią The Devil of a Wife, or A Comical Transformation Thomasa Jevona (1686) i jej późniejszymi przeróbkami operowymi.
W XVIII wieku znana była opera komiczna Le Diable à quatre, ou La Double metamorphose z librettem Michela-Jeana Sedaine’a i muzyką François-André Danicana Philidora (1756). Sięgali też do libretta Sedaine’a inni kompozytorzy, w Polsce Gaetano (Kajetan Mayer) w swojej operze komicznej Dyabla wrzawa, czyli Dwoista przemiana (1787)[1].
Również baletmistrzowie dostrzegali już wówczas przydatność tej opowieści dla choreografii, o czym świadczy choćby balet Gasparo Angioliniego (także z jego muzyką) Il diavolo a quattro, ossia La doppia metamorfosi, wystawiony już w 1781 roku w Nuovo Regio Ducal Teatro alla Scala w Mediolanie[2] i powtórzony rok później w weneckim Teatro San Benedetto[3]. Jednak sukces osiągnęła dopiero paryska wersja baletu Le Diable à quatre w choreografii Josepha Maziliera.
Treść baletu
[edytuj | edytuj kod]Librecista tej baletowej wersji popularnego od ponad stu lat wątku, Adolphe de Leuven przeniósł akcję do Polski, do majątku hrabiego Polinskiego, co zainspirowało kompozytora Adolphe’a Adama do wzbogacenia swojej partytury o polkę i efektownego finałowego mazura, kojarzonych przez niego z polską kulturą taneczną.
Fabuła baletu obraca się wokół dwu par: Hrabiego i jego małżonki oraz prostego wyplatacza koszyków o nazwisku Mazourki i jego żony. Niewidomy grajek, którego skrzypce w przystępie złego humoru roztrzaskała Hrabina Polinska, okazuje się czarodziejem i dla ukarania złośnicy sprawia, że na jeden dzień zamienia się ona miejscami z wieśniaczką Mazourką. Hrabina zostaje szybko wypłoszona z domu przez chamskie maniery koszykarza, gdy tymczasem skromna Mazourka zadziwia dwór Polinskich swą skromnością i urokiem osobistym. Po wielu zabawnych perypetiach kara dobiega wreszcie końca ze szczęśliwym skutkiem dla wszystkich. Hrabina obiecuje, że nie będzie odtąd tak dumna i wyniosła, a Mazourki przysięga, że już nigdy nie uderzy swojej dobrej i cierpliwej żony[4].
Prapremiera
[edytuj | edytuj kod]11 sierpnia 1845, Théâtre de l’Académie Royale de Musique, Paryż
- Libretto: Adolphe de Leuven
- Choreografia: Joseph Mazilier
- Muzyka: Adolphe Adam
- Dekoracje: Pierre Cicéri, Édouard Despléchin, Charles Séchan, Jules Diéterle
- Kostiumy: Paul Lormier
Po premierze krytyk Hippolyte Lucas pisał na łamach dziennika „Le Siècle” (18 sierpnia 1845): „Dobrze jest, kiedy balet opiera się znanym pomyśle. Baśń ludowa, tradycyjna historia lub stara farsa, którą wszyscy dobrze znają, mają większą szansę sukcesu niż najbardziej oryginalne wzloty poetyckie. Chodzi o to, aby wywrzeć mocne wrażenie wizualne przy pomocy przejrzystego wątku. Czyż nie lepiej, że wątek jest od razu znany i widownia nie musi z wysiłkiem śledzić szczegółów? Balet mitologiczny miał tę przewagę, że kiedy był w modzie, miłość Marsa i Wenus oraz niepokój Wulkana intrygowały jeszcze wiele umysłów. Mitologia jednak wyszła z mody. Zastąpił ją balet fantastyczny, który miał swoje wielkie dni. W powietrzu bujały sylfidy, willidy ledwie dotykały ziemi, a miejsce nimf i bogów zajęły romantyczne zjawy. Balet stał się bardziej tajemniczy, a jednocześnie mglisty i ulotny, w chwili obecnej wydaje się z wolna powracać do rozsądku. Le Diable à quatre ma ilustrować przysłowie. Komedia ta, nawet w czasach Sedaine’a już nienowa, miała uczyć rozumu sekutnice i została trafnie wybrana na otwarcie nowej epoki baletu – baletu budującego, moralizatorskiego. Odkładając żarty na bok, przyznać trzeba, że dobrze jest od czasu do czasu doprowadzić balet z powrotem do prostych zasad zdrowego rozsądku”[4].
Od chwili swojej prapremiery w Paryżu, balet cieszył się dużą popularnością w całej Europie, wystawiono go także w Ameryce. W Warszawie prezentowany był w latach 1847–1867, osiągając ponad 80 przedstawień.
Premiera polska
[edytuj | edytuj kod]16 października 1847, Teatr w Pomarańczarni, Warszawa
Premiera polska została przygotowana z okazji wizyty Mikołaja I, cesarza Rosji i króla Polski, i odbyła się w teatrze dworskim w łazienkowskiej Pomarańczarni w obecności rodziny cesarskiej[5]. Dopiero niecałe dwa tygodnie później balet pojawił się w repertuarze Teatru Wielkiego.
28 października 1847, Teatr Wielki, Warszawa
- Libretto: Adolphe de Leuven
- Choreografia: Roman Turczynowicz wg Josepha Maziliera
- Muzyka: Adolphe Adam i Józef Stefani
- Dekoracje: Antonio (Antoni) Sacchetti
- Kostiumy: N.N.
Warszawska wersja była oparta na paryskim libretcie i choreografii, ale przeniosła akcję baletu do Francji, zmieniając też nazewnictwo głównych postaci. W związku z tym Roman Turczynowicz wzbogacił ją także o dodatkowe tańce, jak bolero i kaczucza, z muzyką dodaną przez dyrygenta przedstawienia, Józefa Stefaniego.
Obszerną analizę i recenzję warszawskiej premiery zamieściła „Gazeta Warszawska”, omawiając szeroko treść baletu, Kreacje głównych wykonawców i chwaląc cały zespół baletowy oraz wyjątkowo wystawną oprawę scenograficzną Antonio Sacchettiego. Czytamy tam m.in.: „Układ nowego baletu winniśmy panu Turczynowiczowi, zasługa jego nie mała w wyborze, w zastosowaniu, w pełnym smaku układzie, w pracy, jaką ponosić musiał dla dania chórom [tzn. zespołowi baletowemu] tej jedności, która wszystkim introdukcjom i finałom jego takie powodzenie zapewnia. Zresztą, on to wysłany do Paryża przez dyrekcję Teatrów starającą się w stolicy gustu zyskać, zawsze nowe środki dla podniesienia naszego baletu; wysłany dla ujrzenia nowych dzieł w swej sztuce, dla zbadania nowych pomysłów jakiej Grisi lub Cerrito, przywiózł Le Diable à quatre, ułożył i jak najspieszniej wyuczył, byśmy u nas mogli mieć nowym to, co jeszcze nie jest stare gdzie indziej.
Wspomnieliśmy już o przepychu i bogactwie zbytkowym kostiumów; dodać tu jeszcze musimy, że dla uzupełnienia staranności w wystawie, wszystkie dekoracje były nowe, wszystkie roboty pana Sacchetti. (...) Wszystkie mają równą zasługę, ale najwięcej wrażenia czyni sypialnia hrabiny, wielki pokój w stylu odrodzenia, mnóstwem ozdób strojny. Trudno rzucić więcej fantazji w pomyśle, więcej dokładności w wykonaniu, więcej smaku w połączeniu tylu szczegółów. Dekoracja ta sama warta szczegółowego rozbioru znawcy, jako jedno z najpiękniejszych wnętrz sztuką malarza stworzonych”[6].
Osoby
[edytuj | edytuj kod]| Rola[7][8] | Prapremiera 1845[7] | Premiera polska 1847[8] |
|---|---|---|
| Le Comte Polinski / Hrabia de Saint Leon | Lucien Petipa | Aleksander Tarnowski |
| La Comtesse, sa femme / Hrabina Amelia, jego żona | Maria [Jacob] | Teodozja Gwozdecka |
| Mazourki, vannier / Maturyn, koszykarz | Joseph Mazilier | Feliks Krzesiński |
| Mazourka, sa femme / Ninetta, jego żona | Carlotta Grisi | Konstancja Turczynowicz |
| Yvan, concierge du château du Comte / Reymbaud, odźwierny zamku | Henri Desplaces | Konstanty Budzyński |
| Yelva, femme de chambre de la Comtesse / Zoe, garderobiana hrabiny | Célestine Emarot | Emilia Zagórska |
| Un Vieil aveugle / Niewidomy skrzypek | Georges Élie | Jan Popiel |
| Le Maître de la danse / Nauczyciel tańca | Eugène Coralli | Henryk Meunier |
| Le Maître d’hôtel / Intendent hrabiego | Germain Quériau | Bonifacy Pewiński |
| Un Gènie / Geniusz | Aline [Dorsé] | Karolina Straus |
Kolejne wykonawczynie roli Ninetty w Warszawie:
- Filipina Damse (od 1848),
- Carlotta Grisi (1853, gościnnie),
- Kamila Stefańska (od 1862).
Kolejni wykonawcy roli Hrabiego de Saint Leona w Warszawie:
- Antoni Tarnowski (od 1853),
- Ludwik Rządca (1867).
Twórcy późniejszych inscenizacji
[edytuj | edytuj kod]Późniejsze realizacje baletu zmieniały lokalnie tytuły, ale wszystkie opierały się na libretcie Adolphe’a de Leuvena i czerpały inspirację z paryskiej wersji Josepha Maziliera, choć ulegały czasem rozmaitym przeróbkom choreograficznym i muzycznym (w nawiasach wykonawcy głównych ról w kolejności: Mazourka i Le Comte Polinski):
- 1845: Louis Bretin (The Devil to Pay), Drury Lane Theatre, Londyn (Flora Fabbri i Louis Bretin),
- 1845: Antoine Appiani (Le Diable à quatre), Théâtre-Royal, Bruksela (Caroline Rouset i p. Page),
- 1846: Giovanni Casti (Il diavolo a quattro), muzyka dodatkowa P. Bellini, Teatro alla Scala, Mediolan (Jelena Andriejanowa i Gustavo Carey),
- 1846: Jekatierina Sankowska (Сумбурщица), Teatr Bolszoj, Moskwa (Jekatierina Sankowska),
- 1847: Roman Turczynowicz (Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon), muzyka dodatkowa Józef Stefani, Teatr w Pomarańczarni i Teatr Wielki (Konstancja Turczynowicz i Aleksander Tarnowski),
- 1848: Victor Bartholomin (Le Diable à quatre), Company of M. Bartholomin & Monplaisir, Broadway Theatre, Nowy Jork (Adèle Bartholomin i Hippolyte Monplaisir),
- 1849: Paul Taglioni (Die Weiberkur), Königliche Schauspiele, Berlin (Carlotta Grisi),
- 1850: Jules Perrot (Своенравная жена), muzyka dodatkowa Cesare Pugni, Teatr Bolszoj, Sankt Petersburg (Carlotta Grisi i Marius Petipa),
- 1853: Paul Taglioni (Die Weiberkur), Theater am Kärntnertor, Wiedeń (Maria Taglioni „młodsza” i Josef Beau),
- 1885: Marius Petipa (Своенравная жена), muzyka dodatkowa Ludwig Minkus, Teatr Bolszoj, Sankt Petersburg (Maria Gorszenkowa i Pawieł Gerdt),
- 1984: Ronald Hynd (The Devil to pay), nowa instrumentacja John Lanchbery, PACT Ballet, Pretoria,
- 1989: Ronald Hynd (Las Desventuras del Diablo), instrumentacja John Lanchbery, Ballet de Santiago, Santiago.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ludwik Bernacki, Teatr, dramat i muzyka ze Stanisława Augusta, t. I, s. 303 i t II, s. 224–225, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów 1925.
- ↑ Carlo Gatti, Il Teatro alla Scala.Nella storia e nell’arte (1778-1963). Cronologia dalle origini al 1963, Rocordi, Milano 1964, s. 148.
- ↑ Taddeo Wiel, I teatri musicali veneziani del Settecento, catalogo delle opere in musica rappresentate nel secolo XVIII in Venezia, 1701-1800, Prem. stab. tipo-litografico fratelli Visentini, Venezia 1897, s. 364.
- ↑ a b Ivor Guest, Balet romantyczny w Paryżu, przekład Agnieszka Kreczmar, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 222–223.
- ↑ „Kurier Warszawski” nr 278 z 17 października 1847.
- ↑ „Gazeta Warszawska” nr 290 z 30 października 1847.
- ↑ a b Le Diable à quatre, ballet pantomime en 2 actes, représenté pour la première fois sur le Théatre de l’Academie Royale de musique, le 11 août 1845... (program prapremiery), Mme Ve Jonas, Paris 1845.
- ↑ a b Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon (Le Diable à quarte), balet czarodziejski w 2 aktach, akt drugi w 3ch obrazach (program przedstawienia), Warszawa 1848.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Le Diable à quatre, ballet pantomime en 2 actes, représenté pour la première fois sur le Théatre de l’Academie Royale de musique, le 11 août 1845... (program prapremiery), Mme Ve Jonas, Paris 1845.
- Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon (Le Diable à quarte), balet czarodziejski w 2 aktach, akt drugi w 3ch obrazach... (program przedstawienia), Warszawa 1848.
- Susan Au, Le Diable à quatre, [w:] International Encyclopedia of Danse, t. 2, Oxford University Press, New York 1998. ISBN 0-19-509462-X (set.), ISBN 0-19-512306-9 (vol. 2)
- Baliet. Encikłopiedia, Izdatielstwo „Sowietskaja Encikłopiedia”, gławnyj riedaktor Jurij Grigorowicz, Moskwa 1981.
- Cyril W. Beaumont, Complete Book of Ballets, Putnam, London 1956.
- Ivor Guest, Balet romantyczny w Paryżu, przekład Agnieszka Kreczmar, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.
- Janina Pudełek, Warszawski balet romantyczny, 1802-1866, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1967.
- Janina Pudełek, Warszawski balet w latach 1867–1915, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1981. ISBN 83-224-0160-4.