Jaksa Gryfita
Jaksa Gryfita, Jaksa z Miechowa lub Jaxa Gryfita (ur. w 1120 roku XII wieku, zm. ok. 1176 r.[1]) – możnowładca małopolski, krzyżowiec i fundator klasztoru bożogrobców w Miechowie.
Część historyków uważa go za postać identyczną z pojawiającym się w źródłach tego samego okresu Jaksą z Kopanicy, który w 1145 poślubił Agapię, córkę Piotra Włostowica, a w 1154 został księciem Stodoran, by trzy lata później ulec Albrechtowi Niedźwiedziowi i schronić się w Polsce[2].
Pochodzenie Jaksy nie jest pewne, choć większość badaczy przychyla się do teorii, że należał on do możnowładczego rodu Świebodziców-Gryfitów[3]. W starszych opracowaniach pojawiało się nawet stwierdzenie, iż miał być on protoplastą rodu, jednak nie jest to możliwe z uwagi na brak męskich potomków[4] (ród Gryfitów wywodził się zapewne od jego męskich krewnych).
Być może na przełomie lat 50. i 60. XII w. ufundował klasztor norbertanek w podkrakowskim Zwierzyńcu (według tradycji pierwszą jego przełożoną miała być córka Jaksy). W 1162 wyruszył na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, z której powrócił po roku, przywożąc ze sobą Marcina Gala, kanonika zakonu bożogrobców. Ufundował wówczas klasztor bożogrobców w Miechowie. Był też ofiarodawcą licznych majątków dla klasztoru benedyktyńskiego w Sieciechowie oraz klasztorów norbertanek w Krzyżanowicach (być może był także fundatorem tego ostatniego).
Brał aktywny udział w życiu politycznym. W 1161 uczestniczył w zjeździe możnych w Łęczycy. W 1166/1167 miał uczestniczyć wraz z synem Piotra Włostowica Świętosławem w spisku przeciwko księciu Bolesławowi Kędzierzawemu.
Jako zięć Piotra Włostowica Jaksa pojawia się na kartach powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego Historia prawdziwa o Petrku Właście, palatynie którego zwano Duninem (1878). W XVIII w. rajcy miechowscy chcąc uczcić pamięć Jaksy utworzyli herb miasta z połączenia godło bożogrobców z Gryfem – godłem herbu rodu Gryfitów-Świebodziców[5].
W zbiorach Museo Nazionale del Bargello we Florencji znajduje się bogato dekorowany miecz, tradycyjnie wiązany z osobą Jaksy z Miechowa[6].
- ↑ Data zgonu nie jest pewna, rok 1176 jest wskazany w roczniku kapitulnym krakowskim, być może 7 kwietnia lub 24 lutego, jak wskazuje "Liber mortuorum" klasztoru św. Wincentego; por. G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa...
- ↑ M.in. G. Labuda uważał, że Jaksa z Kopanicy i Jaksa z Miechowa nie byli tymi samymi osobami (w ślad za Janem Długoszem, który zresztą uważał, że było aż trzech Jaksów w tym czasie). Opinię, że jest to jedna osoba przedstawiali m.in. M. Gumowski, J. Bieniak, L. M. Wójcik. Por. m.in. G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa...; L. M. Wójcik, Ród Gryfitów...
- ↑ Teorię tą odrzucał stanowczo A. Małecki, przychylają się jednak do niej L. M. Wójcik, J. Bieniak. Por. m.in. A. Małecki, Studya heraldyczne...; L. M. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 20-23.
- ↑ Jaksa z Kopanicy miał syna, który jednak zmarł w 1157 w Pradze. Swoją drogą, przypuszcza się, że obecność na jego pogrzebie mogła zaowocować sprowadzeniem norbertanek z Pragi do Zwierzyńca
- ↑ Portal - M I E C H Ó W - nieoficjalna strona Miechowa
- ↑ Polo Musealo Fiorentino
Literatura
- A. Małecki, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s. 59-64.
- G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa, Polski słownik biograficzny, t. X, Wrocław 1962-1964, s. 339-341.
- L. M. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie — genealogia — rozsiedlenie, "Historia" CVII, Wrocław 1993, s. 12-23.
- S. Wrzesiński, Polscy krzyżowcy. Tajemnice średniowiecznych krucjat, Warszawa 2007.
Linki zewnętrzne
- P. Biliński, Nazwy ulic naszej Parafii: Jaksa Gryfita, w: "Tygodnik Salwatorski", nr 38/92 z 22 września 1996
- S. Piwowarski, Książę Jaksa – fakty i kontrowersje
- G. Labuda, Jaksa z Miechowa
- Leona Potocka, Stanisław Jaszowski: Szwedzi we Lwowie; Jaksa z Miechowa, książę Serbii. (Od s. 81).
- Michał Synoradzki, Jaksa z Miechowa: powieść historyczna