Jankiel Herszkowicz
 Jankiel Herszkowicz w czasie występu, 1941, fot. Mendel Grossman | |
| Pseudonim |
pieśniarz łódzkiego getta |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
22 lipca 1910 |
| Data i miejsce śmierci |
25 marca 1972 |
| Zawód |
krawiec |
| Współpracownicy | |
| Karol Rozencwajg | |
Jankiel (Jakub) Herszkowicz (ur. 22 lipca 1910 w Opatowie, zm. 25 marca 1972 w Łodzi) – autor piosenek i wokalista żydowskiego pochodzenia, uliczny pieśniarz Ghetto Litzmannstadt[1] znany jako „śpiewak łódzkiego getta”[2]. Z zawodu krawiec.
Tworzył proste, satyryczne i prześmiewcze piosenki w jidysz, do ludowych melodii, mówiące o życiu w getcie. Swoją twórczość prezentował przechodniom na ulicach Litzmannstadt Ghetto. Od końca 1941 roku występował w duecie z Karolem Rozencwajgiem, który akompaniował mu na gitarze lub cytrze.
Życie[edytuj | edytuj kod]
Jankiel Herszkowicz urodził się w Opatowie, do Łodzi przeprowadził się z całą rodziną tuż przed wybuchem II wojny światowej, w roku 1938. Wraz z całą rodziną był więźniem łódzkiego getta. Jego rodzice i najmłodszy brat zostali we wrześniu 1942, podczas tzw. wielkiej szpery, wywiezieni do ośrodka zagłady łódzkich Żydów w Kulmhof i tam zamordowani.
Jankiel Herszkowicz dopiero podczas pobytu w getcie zaczął pisać, komponować i wykonywać swoje piosenki na ulicach. Początkowo z tego się utrzymywał. Po wielkiej szperze zmuszony został do zaprzestania koncertów ulicznych. Podjął pracę m.in. w sklepie, piekarni, drukarni (przy dzisiejszej ul. Wojska Polskiego 10) i tu, w miejscu pracy, kontynuował swoją działalność piosenkarską. W sierpniu 1944, podczas likwidacji getta, został wywieziony do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau, a stamtąd do obozu pracy w Brunszwiku.
Po wojnie powrócił do Łodzi i nadal zajmował się tworzeniem piosenek. W 1966 jego utwory zostały nagrane przez rozgłośnię Polskiego Radia w Łodzi[1], jedna z nich zachowała się w taśmotece łódzkiej rozgłośni Polskiego Radia[3]).
Ożenił się i miał dwóch synów[1].
Po antysemickich wydarzeniach w marcu 1968 w Polsce, kiedy wielu Polaków żydowskiego pochodzenia emigrowało dobrowolnie, lub zostało do tego zmuszonych, pozostał w kraju. Jednak nie czuł się tutaj bezpiecznie. W 1972 popełnił w pracy[b] samobójstwo[4][5]. Jego szczątki spoczywają na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi przy ul. Brackiej[a].
Twórczość[edytuj | edytuj kod]
Wybrane utwory Jankiela Herszkowicza:
- „Hunger-marsh” (wiosna 1940) – utwór opisujący zamieszki w getcie spowodowane brakiem żywności, które miały miejsce wiosną 1940 roku[6]
- „Geto, getunya” (1940) – piosenka nawiązuje do wydarzeń w getcie latem 1940 roku, kiedy to miały miejsce protesty przeciwko Chaimowi Rumkowskiemu; po wojnie utwór był wykonywany przez Jakuba Rotenberga, a w 1984 roku wykonanie to zostało zarejestrowane przez Gilę Flam[7][8]
- „Kartofl” (1942) – satyryczna piosenka adresowana do kartofla, warzywa które stanowiło podstawę żywności głodujących więźniów getta[9]
- „Rumkovski Khayim” – satyra na Chaima Rumkowskiego, Przełożonego (Prezesa) Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie (czyli łódzkiego Judenratu); po wojnie została m.in. nagrana przez klezmerską grupę Brave Old World i znalazła się na ich albumie Song of the Łódź Ghetto (2006)[10]
- „Shtubn Elster” – utwór powstały w czasie pobytu J. Herszkowicza w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau[11]
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
W 1999 roku powstał animowany, 50-minutowy film Król i błazen (The King and the Jester: a Soul Song to Ghetto Lodz) w reżyserii Elada Dana i Yosi Godarda, z muzyką Avi Binyamina. Tytułowymi bohaterami filmu są Haim Rumkowski i Jankiel Herszkowicz[12][13][14].
5 września 2012 roku, z okazji obchodów 70. rocznicy „Wielkiej Szpery”, w Muzeum Kinematografii w Łodzi miała miejsce polska premiera filmu Davida Kaufmana pt. Song of the Lodz Ghetto: Documentary celebrates Polish rebel troubadour[15][16][17], o życiu i twórczości Jankiela Herszkowicza[18].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Rodzina obawiała się, że w nieokreślonej przyszłości cmentarz żydowski przy ul. Brackiej może zostać zlikwidowany. Dlatego Jankiel Herszkowicz pierwotnie został pochowany na cmentarzu na Dołach, w części komunalnej „B”. Za sprawą rodziny jego szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żydowski przy ul. Brackiej na początku 2012 roku.
- ↑ Pracował w Technikum Chemicznym w Łodzi, przy ul. Tamka 12
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik – Cmentarz na Dołach. 2008-10-30, s. 11.
- ↑ Jewish New Year's card from Jankiel Herszkowicz, showing the performer singing his famous parody about Mordechai Chaim Rumkowski, chairman of the Lodz ghetto Jewish council.. United States Holocaust Memorial Museum. [dostęp 2012-06-27]. (ang.).
- ↑ Joanna Sikorzanka: Getto, gettunio, getuchna kochana…. polityka.pl, 2014-08-26. [dostęp 2018-09-22].
- ↑ Jankiel Herszkowicz. United States Holocaust Memorial Museum. [dostęp 2015-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-19)]. (ang.).
- ↑ Jankiel Herszkowicz relaxes in a grassy field.. United States Holocaust Memorial Museum. [dostęp 2011-10-01]. (ang.).
- ↑ Hunger march (Hunger-marsh). United States Holocaust Memorial Museum. [dostęp 2015-07-06]. (ang.).
- ↑ Geto, getunya. Music and the Holocaust. [dostęp 2011-10-03]. (ang.).
- ↑ Jankiel Herszkowicz (przekład: Marek Tuszewicki): Getto, Getunia. [w:] Słowa pośród nocy [on-line]. The Emanuel Ringelblum Jewish Historical Institute, 2012. s. 102-105. [dostęp 2018-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-10)].
- ↑ Potato (Kartofl). United States Holocaust Memorial Museum. [dostęp 2015-07-06]. (ang.).
- ↑ Rumkovski Khayim. Music and the Holocaust. [dostęp 2011-10-01]. (ang.).
- ↑ Yankele Hershkovitsh. Music and the Holocaust. [dostęp 2011-10-01]. (ang.).
- ↑ Przegląd filmów dokumentalnych o łódzkim getcie. gazeta.pl, 12 marca 2004. [dostęp 2017-11-04].
- ↑ Lodz Film. [dostęp 2017-11-04]. (ang.).
- ↑ Andrzejewska-Psarska i in. 2017 ↓, s. 35.
- ↑ Song of the Lodz Ghetto film trailer w serwisie YouTube
- ↑ Martin Knelman: Song of the Lodz Ghetto: Documentary celebrates Polish rebel troubadour. thestar.com, 2010-08-31. [dostęp 2012-09-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-05)]. (ang.).
- ↑ Andrzejewska-Psarska i in. 2017 ↓, s. 47.
- ↑ Dariusz Pawłowski. Pieśniarz łódzkiego getta. „Polska. Dziennik Łódzki”. 207, s. 13, 2012-09-05.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jakub Herszkowicz. W: Słownik biograficzny Żydów łódzkich oraz z Łodzią związanych. M. Szukalak (oprac.). T. 1 (A do Z). Łódź: Oficyna Bibliofilów, 2007, seria: II. ISBN 83-87522-91-0.
- Gila Flam: Singing for survival. Songs of the Lodz ghetto, 1940–1945. University of Illinois Press, 1992. ISBN 978-0-252-01817-6.
- Małgorzata Mijas. Poruszające pieśni barda z Litzmannstadt Getto. „Polska. Dziennik Łódzki”. 210, s. 12, 2012-09-08.
- Małgorzata Andrzejewska-Psarska, Ewa Ciszewska, Tomasz Majewski, Joanna Podolska, Bartosz Zając: Time of the Litzmannstadt ghetto. Film Images. Inferno in the Promised Land. Project Catalogue. 2017. ISBN 978-83-63182-17-5. [dostęp 2017-11-04]. (ang.).