Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem
 Miejsce masowych grobów | |
| Typ | |
|---|---|
| Odpowiedzialny | |
| Rozpoczęcie działalności |
jesień 1941 |
| Zakończenie działalności |
styczeń 1945 |
| Terytorium |
Polska pod okupacją niemiecką (terytorium anektowane przez III Rzeszę – Kraj Warty) |
| Miejsce | |
| Narodowość więźniów | |
| Liczba ofiar |
~ 180 tysięcy |
| Liczebność personelu |
120–130 SS-manów |
| Komendanci |
Herbert Lange (1940 – marzec 1942) i Hans Johann Bothmann (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą Walter Piller |
| Wyzwolony przez | |
|
18 stycznia 1945 | |
| Upamiętnienie | |
Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej  | |
 52°09′14,3″N 18°43′22,7″E/52,153972 18,722972
| |
_1942_(Ko%C5%82o).jpg)
Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem (niem. SS-Sonderkommando Kulmhof[1]) – niemiecki nazistowski ośrodek zagłady Żydów założony przez Niemców we wsi Chełmno nad Nerem (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943 oraz krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z Kraju Warty oraz więźniów łódzkiego getta.
Historia obozu[edytuj | edytuj kod]
Kulmhof był przede wszystkim ośrodkiem zagłady ludności żydowskiej z wcielonego do III Rzeszy „Kraju Warty”, ale zgładzono tu również jednorazowo ok. 5000 Romów i Sintich, przywiezionych z obozu urządzonego dla nich na obszarze łódzkiego getta (na przełomie 1941/1942).
Kulmhof utworzono jeszcze przed konferencją z Wannsee (20 stycznia 1942), na której w ścisłym gronie niemieckich prominentów hitlerowskiej służby państwowej, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha formalnie podjęto decyzję o eksterminacji ludności żydowskiej. Istnienie obozu jest zatem niezbitym dowodem na to, że niemiecka koncepcja fizycznej zagłady Żydów była dużo wcześniej wpisana w wizję polityki nazistowskiej. Konferencja w Wannsee tylko zainicjowała uruchomienie na szeroką skalę machiny, której próby były wykonywane zawczasu. Decyzja o eksterminacji Żydów z Kraju Warty zapadła prawdopodobnie już w połowie roku 1941.
Podobnie do obozów zagłady w Bełżcu lub Treblince o lokalizacji zdecydowało położenie: infrastruktura transportowa oraz oddalenie zalesionych terenów od skupisk ludzkich. Obóz utworzono wyjątkowo szybko. Zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.).
Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Początkowo ciała grzebano masowo w fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby następnie spalić zwłoki. Utworzono wówczas krematoria do spalania ofiar z kolejnych transportów. 7 kwietnia 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i krematoria. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły znów przybywać transporty z Łodzi. Obóz – uruchomiony ponownie w 1944 roku, w ramach przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem Armii Czerwonej – przestał ostatecznie istnieć 17 stycznia 1945 roku, w przeddzień wkroczenia wojsk radzieckich.
Komendantami obozu byli: Herbert Lange (1940 – marzec 1942) i Hans Johann Bothmann (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą m.in. Walter Piller. W obozie pracowało stale około 120–130 SS-manów. W różnych okresach do procesu eksterminacji wykorzystywano również Polaków[2].
2 lub 3 lutego 1942 za próbę poinformowania międzynarodowej opinii publicznej o istnieniu i działalności obozu, został zamordowany przedwojenny sekretarz gminy Chełmno – Stanisław Kaszyński (chciał poinformować listownie Międzynarodowy Czerwony Krzyż w Szwajcarii)[3][4].
Więźniowie i ofiary[edytuj | edytuj kod]
Ofiary gazu spalinowego[edytuj | edytuj kod]
Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast w ruchomych komorach gazowych, mniejsze grupy więźniów były także rozstrzeliwane. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z Kraju Warty. Znane są przypadki transportów, m.in. romskich z tzw. obozu cygańskiego w getcie łódzkim (15–16 grudnia następnie 29–30 grudnia 1941 r. oraz 5–9 stycznia i 16 stycznia 1942 r.), które dzieliły los Żydów. W tym nowym niemieckim okręgu administracyjnym, w ramach rozszerzonej na okupowane tereny Polski akcji eksterminacyjnej T4 (przymusowa, objęta rygorem tajności, eutanazja chorych), zamordowano niepełnosprawnych psychicznie pacjentów (ze szpitali w Gnieźnie „Dziekanka”, Owińskach, Kościanie, Łodzi i Warty) oraz niepełnosprawnych i chorych z zakładów dla ubogich (ze Śremu). Akcjami tymi sterował SS-Obersturmführer Herbert Lange. Udokumentowano też przypadki mordowania polskich i radzieckich jeńców wojennych. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się zupełnie nieprawdopodobna liczba 1,3 mln. Większość badaczy przyjmuje liczby w granicach 150–250 tys. ofiar, w większości Żydów z Kraju Warty. Zamordowano też ok. 4300 Romów i Sintich z Burgenlandu (osadzonych przejściowo w obozie na terenie getta w Łodzi), jak i niebędących Żydami Polaków, w tym księży i zakonnic, a także grupy dzieci z Zamojszczyzny oraz czeskiej wsi Lidice.
Waldkommando[edytuj | edytuj kod]
Niektórzy silni mężczyźni z transportów nie trafiali od razu do komór gazowych, tylko byli kierowani do komanda grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów pozostawał przy życiu dłużej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych uchybieniach, niejednokrotnie popełniali samobójstwo na trupach.
Hauskommando[edytuj | edytuj kod]
Komando pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowało w dużym pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów należących do ostatnio zagazowanych ludzi. Członkowie komanda nocowali w pałacowej piwnicy. Co pewien czas byli mordowani gazem, a na ich miejsce typowano kolejnych mężczyzn z następnych transportów. W ten sposób zacierano ślady i usuwano świadków zbrodni.
Spichlerz
Ruiny pałacu
Dzieci z Zamojszczyzny i z Czech[edytuj | edytuj kod]
Istnieją świadectwa okolicznej ludności o transportach dzieci z Zamojszczyzny, trafiających do Kulmhof z olbrzymiej akcji eksterminacyjno-wysiedleńczej przeprowadzanej na Zamojszczyźnie. Niestety świadectwa te są skąpe w informacje i nie zawsze pokrywają się w szczegółach. Także transporty z dziećmi wysiedlonymi z czeskich Lidic, uznanymi za nieprzydatne do germanizacji (prócz ośmiu wyselekcjonowanych w Łodzi z osiemdziesięciu), trafiły w okolice Chełmna n. Nerem – zapewne właśnie do Kulmhof. Istnieją również relacje o mordowaniu księży i zakonnic katolickich. Potwierdzają to badania archeologiczne, w których pozyskano sporą liczbę krzyżyków i medalików.
Ucieczki[edytuj | edytuj kod]
Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z Kulmhof, ale dzięki tym, którzy tego dokonali, dokładnie wiadomo jak przebiegał proces eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do liczby osób, które uciekły z obozu. Na pewno byli to: Szlama Ber Winer, znany z przekazanej do Archiwum Ringelbluma relacji pod nazwiskiem Jakub Grojnowski[5], Mordechaj Podchlebnik, Szymon Srebrnik i Mordka Żurawski. Trzej ostatni niedługo po zakończeniu okupacji złożyli przed prokuratorami zeznania. Na podstawie osobistego spotkania z M. Podchlebnikiem powstał esej Zofii Nałkowskiej opublikowany w zbiorze pt. Medaliony (Człowiek jest mocny).
Na krótko przed Winerem i Podchlebnikiem z obozu zbiegł Abraham Rój (1916–1975), uznawany za pierwszego znanego z nazwiska uciekiniera z Kulmhof. Po wojnie nie ujawnił się jako były więzień obozu i nie pozostawił także pełnej relacji z pobytu w obozie oraz swojej ucieczki. Podobnie jak Winer, Rój pochodził z Izbicy Kujawskiej i był krawcem[6].
Komory gazowe[edytuj | edytuj kod]
Stosowano dwa typy ciężarówek – o długości 5,8 m i 4,5 m, obydwie o szerokości 2,5 m i wysokości 1,7 m. Większa mieściła 130–150 osób, mniejsza 80–100. Ciężarówki dostarczono na przełomie listopada i grudnia 1941, pierwsza egzekucja miała miejsce 8 grudnia. Początkowo przerabiano ciężarówki wyprodukowane przez firmy Dodge, Mercedes i Saurer, natomiast w 1942 firma Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH (Willi Walter Strasse 32–38; obecnie Karl-Marx-Straße 259/263, Berlin-Neukölln) dostarczyła ok. 30 ciężarówek z komorami gazowymi[7][8].
Dzieje powojenne[edytuj | edytuj kod]
Odpowiedzialność karna sprawców[edytuj | edytuj kod]
Po wojnie udało się ustalić personalia 70 członków załogi SS z Kulmhof. Wśród nich 14 zostało osądzonych i w większości skazanych na niewielkie kary w zawieszeniu. Zastępca komendanta obozu Walter Piller w 1949 został skazany przez sąd w Łodzi na karę śmierci, wyrok wykonano. Hans Johann Bothmann popełnił samobójstwo w niewoli brytyjskiej, zaś Herbert Lange zginął w 1945 podczas obrony Berlina.
W lipcu 2001 sąd w Koninie skazał 78-letniego Henryka Manię na osiem lat pozbawienia wolności za to, że od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 w obozie zagłady Kulmhof pomagał hitlerowcom w eksterminacji ludności. Był to pierwszy proces związany ze sprawą, skierowaną do sądu przez IPN i jednocześnie pierwszy od 1973 proces w sprawie zbrodni ludobójstwa.
Tereny obozowe, pomnik i muzeum[edytuj | edytuj kod]
Na terenie obozu powstał pomnik (1964) oraz niewielkie muzeum, które otwarto 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych. Pomnik reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945. Odtworzono również zarys fundamentów krematorium odsłonięty w czasie wykopalisk.
Na przełomie XX i XXI wieku przeprowadzono badania archeologiczne, które zaowocowały odkryciem kilkunastu stanowisk z zakopanymi przedmiotami należącymi do ofiar (zegarkami, nożyczkami, biżuterią, drobiazgami codziennego użytku). Pełna analiza tego materiału wzbogaci wiedzę o Kulmhof i jego ofiarach.
Lapidarium żydowskich nagrobków
Pozostałości krematorium
Widok z drona na miejsce pamięci w Lesie Rzuchowskim
Ściana pamięci w Lesie Rzuchowskim
Las Rzuchowski, pozostałości po krematorium
Pomnik upamiętniający pomordowanych Żydów w Obozie Zagłady Kulmhof
Muzeum w Chełmnie nad Nerem
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Najważniejsze niemieckie obozy koncentracyjne i niemieckie obozy śmierci w granicach tzw. Wielkich Niemiec w latach 1941–1944. truthaboutcamps.eu. [dostęp 2021-08-03].
- ↑ Piotr Litka, Michał Olszewski: Żółte, „Tygodnik Powszechny” 16 stycznia 2011.
- ↑ Bartłomiej Grzanka, ''Stanisław Kaszyński. Cichy bohater z Chełmna nad Nerem'', chelmno-muzeum.eu [dostęp 2020-02-02] (pol.).
- ↑ ''Stanisław Kaszyński'', gminadabie.pl [dostęp 2020-02-02] [zarchiwizowane z adresu 2021-03-10] (pol.).
- ↑ Przemysław Nowicki. Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 5, s. 163–192, 2009. Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. ISSN 1895-247X.
- ↑ 80 lat temu z Kulmhof uciekł pierwszy znany z nazwiska więzień. dzieje.pl. [dostęp 2020-02-02]. (pol.).
- ↑ The Last Family Outing.
- ↑ Gaswagen.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Władysław Bednarz, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem., Warszawa 1946.
- Zofia Nałkowska, Medaliony, [wiele wydań, I wyd. w 1946 r.]; esej „Człowiek jest mocny” (na podstawie relacji jednego z nielicznych więźniów, któremu udało się uciec z Kulmhofu – Mordechaja Podchlebnika).
- Edward Serwański, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem., Poznań 1964.
- Andrzej Czerkawski, Marek Dunin-Wąsowicz, Chełmno nad Nerem, Wyd. 1: Warszawa 1967, Wyd. 2: Warszawa 1969 (folder wyd. przez Wyd. „Sport i Turystyka”).
- Kazimierz Kąkol, Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w NRF (1959–1969), Warszawa 1970, s. 94–97.
- Janusz Gulczyński, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem [przewodnik muzealny]. Muzeum Okręgowe w Koninie. Konin 1991.
- Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej., Muzeum Okręgowe w Koninie, 6–7 września 2004.
- Mówią świadkowie Chełmna, Łódź–Konin 2004, Oficyna Bibliofilów.
- KrakowskiI Shmuel, Das Todeslager Chełmno Kulmhof, Wallstein 2007.
- K.M. Pospieszlski, Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem, „Przegląd Zachodni”, 1962, nr 3, s. 93–95.
- Ruta Sakowska, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), s. 135–139.
- Partick Montague, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady. Tytuł oryginalny: Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler’s First Death Camp. tłum. Tomasz S. Gałązka, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. 416 stron.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Muzeum Martyrologiczne Żabikowo
- Obóz zagłady Kulmhof
- Akt oskarżenia przeciwko Henrykowi M.. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-26)]. (Internet Archive)
- Historia Żydów w Chełmnie nad Nerem w portalu Wirtualny Sztetl
- Axis History Forum
- Partick Montague, Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler’s First Death Camp
- Herbert Lange
- Świadectwo przymusowego grabarza Grojnowskiego Jakuba. Pierwsza relacja z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.. jhi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-11)].