Jesion

Jesion
	; Morfologia (jesion wyniosły)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	oliwkowate
Rodzaj	jesion
	Nazwa systematyczna
	Fraxinus Tourn. ex L.; Sp. Pl. 1057. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Fraxinus excelsior L.
Synonimy
	Aplilia Raf.; Calycomelia Kostel.; Fraxinoides Medik.; Leptalix Raf.; Mannaphorus Raf.; Meliopsis Rchb.; Ornanthes Raf.; Ornus Boehm.; Petlomelia Nieuwl.; Samarpses Raf.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Jesion (Fraxinus L.) – rodzaj roślin z rodziny oliwkowatych (Oleaceae). Obejmuje ok. 60 gatunków drzew i krzewów^[3]. Rośliny te występują na półkuli północnej głównie w strefie umiarkowanej, z nielicznymi gatunkami sięgającymi strefy międzyzwrotnikowej^[5] (na południu granica zasięgu rodzaju sięga po Meksyk i Jawę)^[6]. W Europie rośnie dziko 5 gatunków^[5], z czego w Polsce obecny jest jeden – jesion wyniosły F. excelsior (poza tym jako antropofity zadomowione obecne są jesion pensylwański F. pennsylvanica i jesion wąskolistny F. angustifolia, a szereg kolejnych gatunków jest uprawianych^[7]).

Jesiony są ważnymi drzewami dostarczającymi drewna w Europie i Ameryce Północnej. Ich drewno używane jest do wyrobu mebli^[6], narzędzi, przyrządów sportowych, dawniej sporządzano z niego też karoserię aut i koła pojazdów^[6]^[5]. Jesiony sadzone są jako drzewa przydrożne i uliczne, uprawiane są w kolekcjach dendrologicznych^[8]. Młode owoce bywały spożywane piklowane^[6]. Niektóre gatunki wykorzystywane były i są jako lecznicze^[5].

Jesion był nazywany drzewem zdrowia. W przeszłości w świętych gajach Słowian był czczony niemal jako roślina boska^[9]. Uważano, że jest doskonałym środkiem przeciw ukąszeniu żmii lub jadowitego „robactwa”. Ludzie zmęczeni pracą lub słabi chętnie kładli się w cieniu jego korony – zsyłać miał bowiem ozdrowieńczy sen^[9].

Morfologia

Pokrój: Niektóre gatunki to krzewy (np. jesion nietypowy, żółtodrzewny), ale większość to drzewa, niekiedy niskie, nieprzekraczające kilkunastu metrów wysokości, ale też i okazałe – osiągające ok. 40 m wysokości (np. jesion wyniosły, amerykański i kwiecisty). Pędy są nagie lub owłosione, w węzłach często nieco spłaszczone lub czworokątne^[8].
Liście: Sezonowe (zimozielone tylko u F. uhdei), nakrzyżległe, nieparzystopierzasto złożone (rzadko zredukowane do trzech lub pojedynczych listków, np. u odmian). Listki zwykle są wydłużone, od wąskolancetowatych do jajowatych, rzadko zaokrąglone (jesion nietypowy). Ich brzegi są piłkowane, czasem niemal całobrzegie^[8].
Kwiaty: Jednopłciowe i obupłciowe, przy czym rośliny są jednopienne, dwupienne lub poligamiczne. Kwiaty zebrane są w kwiatostany szczytowe lub wyrastające w kątach liści, skupione w pęczki, wiechy lub grona^[10]^[8]. Kielich całkiem zredukowany lub dzwonkowaty, z czterema działkami^[10]. Korona kwiatu zredukowana całkiem lub wykształcona w postaci dwóch albo czterech płatków^[10]. W kwiatach męskich i obupłciowych obecne są dwa, rzadko cztery pręciki. W kwiatach żeńskich i obupłciowych występuje zalążnia górna, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami^[6]^[10]. Szyjka słupka z rozwidlonym znamieniem^[6].
Owoce: Skrzydlaki jednonasienne, składające się z płaskiego lub walcowatego orzeszka oraz skrzydełka zaczynającego się na jednym końcu orzeszka lub od jego nasady. Wyjątkowo (F. sieboldiana) występują trzy skrzydełka. Owoce są spłaszczone lub wygięte (F. raibocarpa), ze skrzydełkiem na końcu zaokrąglonym, zaostrzonym lub wyciętym^[8].

Biologia

Liczba chromosomów: Podstawową liczbą jest x=23. Większość gatunków jest diploidalna (2n=46). Do wyjątków należą jesion chiński, który jest heksaploidem (2n=138=6x), jesion aksamitny w odmianie F. velutina var. coriacea – tetraploidalny (2n=92=4x) i jesion amerykański o wielu kariotypach^[11].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny oliwkowatych (Oleaceae), a w jej obrębie z plemienia Oleeae^[12].

Wykaz gatunków^[3]^[8]

Fraxinus albicans Buckley
Fraxinus americana L. – jesion amerykański
Fraxinus angustifolia Vahl – jesion wąskolistny
Fraxinus anomala Torr. ex S.Watson – jesion nietypowy
Fraxinus apertisquamifera H.Hara – jesion odgiętołuskowy
Fraxinus baroniana Diels
Fraxinus berlandieriana A.DC.
Fraxinus bornmuelleri Lingelsh.
Fraxinus × borzae Georgescu & Tutunaru
Fraxinus bungeana A.DC.
Fraxinus caroliniana Mill. – jesion karoliński
Fraxinus × cataubiensis Ashe
Fraxinus chiisanensis Nakai
Fraxinus chinensis Roxb. – jesion chiński
Fraxinus cuspidata Torr.
Fraxinus depauperata (Lingelsh.) Z.Wei
Fraxinus dimorpha Coss. & Durieu
Fraxinus dipetala Hook. & Arn. – jesion dwupłatkowy
Fraxinus dubia (Willd. ex Schult. & Schult.f.) P.S.Green & M.Nee
Fraxinus excelsior L. – jesion wyniosły
Fraxinus ferruginea Lingelsh.
Fraxinus floribunda Wall. – jesion kwiecisty
Fraxinus gooddingii Little
Fraxinus greggii A.Gray
Fraxinus griffithii C.B.Clarke
Fraxinus hookeri Wenz.
Fraxinus hubeiensis S.Z.Qu, C.B.Shang & P.L.Su
Fraxinus × hybrida Lingelsh.
Fraxinus insularis Hemsl.
Fraxinus lanuginosa Koidz.
Fraxinus latifolia Benth. – jesion szerokolistny, j. oregoński
Fraxinus longicuspis Siebold & Zucc. – jesion długokończysty
Fraxinus malacophylla Hemsl.
Fraxinus mandshurica Rupr. – jesion mandżurski
Fraxinus micrantha Lingelsh.
Fraxinus nigra Marshall – jesion czarny
Fraxinus odontocalyx Hand.-Mazz. ex E.Peter
Fraxinus ornus L. – jesion mannowy
Fraxinus pallisiae Wilmott
Fraxinus papillosa Lingelsh.
Fraxinus paxiana Lingelsh. – jesion Paxa
Fraxinus pennsylvanica Marshall – jesion pensylwański
Fraxinus platypoda Oliv. – jesion płaskoowocowy
Fraxinus potosina Brandegee
Fraxinus pringlei Lingelsh.
Fraxinus profunda (Bush) Bush – jesion kutnerowaty
Fraxinus punctata S.Y.Hu
Fraxinus purpusii Brandegee
Fraxinus quadrangulata Michx. – jesion czterogroniasty
Fraxinus raibocarpa Regel – jesion krzywoowockowy
Fraxinus reflexiflora Lundell
Fraxinus × rehderiana Lingelsh.
Fraxinus rufescens Lingelsh.
Fraxinus sieboldiana Blume – jesion Siebolda
Fraxinus sogdiana Bunge
Fraxinus stenolepis Urusov
Fraxinus stylosa Lingelsh.
Fraxinus suaveolens W.W.Sm.
Fraxinus trifoliolata W.W.Sm.
Fraxinus uhdei (Wenz.) Lingelsh.
Fraxinus × veltheimii Dieck ex Bean
Fraxinus velutina Torr. – jesion aksamitny
Fraxinus xanthoxyloides (G.Don) Wall. ex A.DC. – jesion żółtodrzewny

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-24] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Fraxinus Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-11].
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
↑ ^a ^b ^c ^d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 371, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 416. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 84, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. Tom III. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 184-235. ISBN 83-01-12029-0.
↑ ^a ^b Dom polski. Zwyczaje rodzinne., [w:] Renata Hryń-R.H. Kuśmierek Renata Hryń-R.H., Joanna Łagoda, Maja Łagoda- MarciniakJ.Ł., M.Ł.M. Zuzanna Śliwa, Ewa AszkiewiczE.A. Anna Gotowiec Ewa AszkiewiczE.A., Księga tradycji. Zwyczaje w polskim domu., Poznań: Publicat, 2007, s. 364, ISBN 978-83-245-1484-7 (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 302. ISBN 978-3-642-62200-7.
↑ Maciej Giertych Zmienność genetyczna jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.). Sylwan 1995, nr 6. str. 87.
↑ Genus Fraxinus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-11].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-24] (ang.).

[powo-3] Fraxinus Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-11].

[4] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 371, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 416. ISBN 0-333-73003-8.

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 84, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[seneta-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. Tom III. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 184-235. ISBN 83-01-12029-0.

[:0-9] Dom polski. Zwyczaje rodzinne., [w:] Renata Hryń-R.H. Kuśmierek Renata Hryń-R.H., Joanna Łagoda, Maja Łagoda- MarciniakJ.Ł., M.Ł.M. Zuzanna Śliwa, Ewa AszkiewiczE.A. Anna Gotowiec Ewa AszkiewiczE.A., Księga tradycji. Zwyczaje w polskim domu., Poznań: Publicat, 2007, s. 364, ISBN 978-83-245-1484-7 (pol.).

[kubitzki-10] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 302. ISBN 978-3-642-62200-7.

[11] Maciej Giertych Zmienność genetyczna jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.). Sylwan 1995, nr 6. str. 87.

[grin-12] Genus Fraxinus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-11].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]