Kościół słupowy

Kościół słupowy (norw. stavkirke) – nazwa szczególnego rodzaju drewnianych kościołów norweskich, wznoszonych od X do XIII w., w których dominują konstrukcyjne elementy pionowe (słupy), w odróżnieniu od typowych konstrukcji zrębowych, zdominowanych przez poziome belki. Kościoły te należą do najstarszych drewnianych zabytków Europy.

Nazwa

Nazwa pochodzi od konstrukcji tych kościołów, wspartych na wielkich drewnianych narożnych kolumnach. Oprócz tego wewnątrz tych kościołów występują dodatkowe, wolnostojące słupy, podtrzymujące więźbę dachową. Z rzadka występuje centralny słup, na którym wspiera się sygnaturka. Tylko w przypadku tego ostatniego typu w pełni poprawne byłoby użycie innego terminu, używanego czasem na określenie całego tego typu kościołów: „kościół masztowy”. Z kolei nazwa „kościoły klepkowe” prawdopodobnie pochodzi z języka angielskiego^[a], gdzie „klepka” ma się odnosić do desek kryjących ściany tych kościołów. Najbardziej adekwatna byłaby nazwa „kościoły słupowo-ramowe”, co dokładnie oddaje specyfikę ich konstrukcji, ale jedyna polska monografia przedmiotu sugeruje użycie nazwy krótszej^[1]. W publikacjach przewodnikowych pojawiają się też określenia takie jak „kościoły typu stav^[2] lub „kościoły typu stave^[3].

Konstrukcja

Są to świątynie o konstrukcji słupowej (stave), a dokładniej – „słupowo-klepkowej”. Trzon konstrukcji stanowi szkieletowa rama złożona z pionowych słupów narożnych spiętych następnie długimi deskami (klepkami), które nakładane pionowo tworzą ścianę kościoła. Kościoły budowane były różnymi technikami, w zależności od regionu i okresu ich konstrukcji. Najprostsze mają jedynie jedną nawę i małe prezbiterium oraz dach oparty na ścianach. Kościoły o najbardziej złożonej konstrukcji posiadają trzy nawy oraz znaczną wysokość. Pokryte są stromym dachem krytym gontem. Kalenice zakończone są najczęściej rzeźbami smoków.

Współcześnie zbudowano jeden kościół o takiej konstrukcji w Askim w południowej Norwegii. Jak dotąd jest to jedyny współczesny stavkirke na świecie.

Lista kościołów klepkowych

Według szacunków w średniowieczu powstało w Norwegii około tysiąca kościołów słupowych. Do dziś dotrwało jedynie 28 kościołów tego typu w tym kraju zapisanych na oficjalnej liście:

Borgund stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1150
Eidsborg stavkirke, Telemark, XIII wiek
Flesberg stavkirke, Buskerud, ok. 1200
Garmo stavkirke, Oppland, ok. 1150 (przeniesiony do Maihaugen w Lillehammer)
Gol stavkirke, Buskerud, 1212 (przeniesiony do Skansenu Norweskiego w Oslo)
Grip stavkirke, Møre og Romsdal, XV wiek
Haltdalen stavkirke, Sør-Trøndelag, ok. 1170
Hedal stavkirke, Oppland, XII wiek
Heddal stavkirke, Telemark, 1242
Hegge stavkirke, Oppland, 1216
Hopperstad stavkirke, Sogn og Fjordane, 1140
Høre stavkirke, Oppland, 1180
Høyjord stavkirke, Vestfold, XII wiek
Kaupanger stavkirke, Sogn og Fjordane, 1190
Kvernes stavkirke, Møre og Romsdal, XIV wiek
Lom stavkirke, Oppland, XII wiek
Lomen stavkirke, Oppland, 1179
Nore stavkirke, Buskerud, 1167
Reinli stavkirke, Oppland, 1190
Ringebu stavkirke, Oppland, XIII wiek
Rollag stavkirke, Buskerud, XII wiek
Rødven stavkirke, Møre og Romsdal, ok. 1200
Røldal stavkirke, Hordaland, XIII wiek
Torpo stavkirke, Buskerud, 1191
Undredal stavkirke, Sogn og Fjordane, XII wiek
Urnes stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1130, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO
Uvdal stavkirke, Buskerud, 1168
Øye stavkirke, Oppland, XII wiek

Poza wyżej wymienionymi świątyniami istnieje kilka innych kościołów tego typu, które ze względu na dokonane zmiany w konstrukcji zostały skreślone z listy. Cztery spośród zachowanych stavkirker znajdują się obecnie poza Norwegią i również nie są zapisane na powyższej liście. Do tej grupy należą kościoły:

Fantoft stavkirke, Hordaland, 1150 (spalony w 1992, odbudowany w 1997)
Fåvang stavkirke, Oppland, 1627
Kościół klepkowy w Hedared, Szwecja, 1501
Skaga stavkirke, Szwecja, XII wiek (rozebrany w XIX wieku, odbudowany w 2001)
Vang stavkirke, Vang, XII wiek (przeniesiony w połowie XIX wieku do Karpacza (wówczas w Prusach, teraz w Polsce); obecnie świątynia Wang)

Galeria zdjęć

Uwagi

↑ Ang. stave church („kościół słupowy”), gdzie stave to „drąg, słup”, ale równocześnie też „klepka”.

Przypisy

↑ Lange 2015 ↓, s. 13.
↑ Leszek Dzięgiel: Norwegia. Wyd. 3. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, s. 79. ISBN 83-214-0631-9.
↑ Norwegia. Joanna Zaborowska (red.). Warszawa: Mediaprofit, 2007, s. 31. ISBN 978-83-60174-77-7.

Bibliografia

Tadeusz Wojciech Lange: Stavkirker. Norweskie kościoły słupowe. The Stave Churches of Norway. Gdańsk: Muzeum Narodowe w Gdańsku, 2015. ISBN 978-83-213-4864-3.
G. Ruszczyk, Średniowieczne kościoły drewniane w Norwegii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 1/1993, s. 119–139

Linki zewnętrzne

Kościoły klepkowe. znaleziska.org

[1] Ang. stave church („kościół słupowy”), gdzie stave to „drąg, słup”, ale równocześnie też „klepka”.

[CITEREFLange201513-2] Lange 2015 ↓, s. 13.

[3] Leszek Dzięgiel: Norwegia. Wyd. 3. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, s. 79. ISBN 83-214-0631-9.

[4] Norwegia. Joanna Zaborowska (red.). Warszawa: Mediaprofit, 2007, s. 31. ISBN 978-83-60174-77-7.

[a]

[1]

[2]

[3]