Liczba podwójna
Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis[1][2]) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie[3] i czeszczyźnie[4]) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy (na przykład, w rodzaju męskim oba koniá/a, dwa mieczá/a, dwaj królá/a; w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście; w rodzaju nijakim dwie słońcé/y, dwie polé/i)[5], dwie oknie, dwie skrzydle, dwie pokoleni(é)[6]. (Wymowa głoski e pochylonego (é) „pochyla” (skłania) się ku wymowie i lub y w zależności od poprzedzających lub następujących dźwięków (a w przypadku poprzedzającej głoski i lub y zanika zlewając się z nią), ano podobnież pierwotnie o pochylone (ó) jedynie '„pochylało”' się ku współczesnemu u).
Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.
- w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwaj[7]) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwoma) mężoma;
- w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie/obie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu/obu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema/obiema) rękama[8];
- w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwoma) latoma.
Wszystkie słowa mają lub miały swoją odmianę liczby podwójnej. Przykładowo: „Z obiemá/a otwartémá/a rękomá/a”, „Nagrobek dwiema braciej”.
Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich[4], języku litewskim, słoweńskim[4], arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego[9]. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski i następujące po nim języki jak m.in.: prasłowiański i wywodzące się z prasłowiańskiego. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., a we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej szczątki.
Liczba podwójna we współczesnych językach[edytuj | edytuj kod]
Język litewski[edytuj | edytuj kod]
| Słowa | Liczba | ||
|---|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga | |
| mężczyzna | vyras | vyru | vyrai |
| dziewczyna | mergina | mergini | merginos |
| idę | einu | einava | einame |
Język słoweński[edytuj | edytuj kod]
| Słowa | Liczba | ||
|---|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga | |
| chłopak | fant | fanta | fantje |
| dziewczyna | punca | punci | punce |
| idę | grem | greva | gremo |
Ślady liczby podwójnej we współczesnym języku polskim[edytuj | edytuj kod]
Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej: (w) ręku/rękach, (w (obu) ręku bywa najczęściej błędnie rozumiane jako miejscownik liczby pojedynczej zamiast podwójnej[10]), ręce/ręki (dziś mianownik l.mn.), rękoma/rękami (narzędnik l.mn.), uszy/ucha (mianownik l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana), uszyma/uchami (narzędnik l.mn.[11]), uszu/uch (dopełniacz l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch – odmiana l. mn. uch często używana jest w przenośni dla l. podw.[6]), oczy/oka (mianownik l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci), oczyma/okami (narzędnik l.mn.[12]), oczu/ok (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok. na rosole). Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak: „Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście.” i „Mądrej głowie dość dwie słowie.” – (dwie) „niewieście” (dwie) „słowie” to właśnie rzeczowniki liczby podwójnej[3]. Jan Kochanowski swobodnie władał liczbą podwójną[13].
Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).
Język polski[14][edytuj | edytuj kod]
| Liczba | ||
|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga |
| oko | oczy | oka |
| ucho | uszy | ucha |
| ręka | ręce | ręki[15] |
| Liczba | ||
|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga |
| (ja jeden) robię | we robiwa, wy robita | robi my, robicie |
| (ja jeden) idę | we idziewa, wy idzieta | idzie my, idziecie |
| chodź ja (tryb rozkaźnikowy 1 os. l. poj.) | we chodźwa, wy chodźta | chodź my, chodźcie |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Słownik języka polskiego PWN.
- ↑ dualis, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-11-12].
- ↑ a b Liczba podwójna. Rada Języka Polskiego.
- ↑ a b c Petr Karlík, Radoslav Večerka, ČÍSLO, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
- ↑ Józef Przyborowski: Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego. Poznań: 1857, s. 193.
- ↑ a b O uszach (człowieka) i uchach (garnka) – Obcy język polski, 29 grudnia 2014 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ dwa, Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 13 maja 2023 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ Rękoma to forma wtórna, późniejsza.
- ↑ Liczba podwójna, www.gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2014-07-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-24].
- ↑ W ręku, przed laty, czyli o archaizmach fleksyjnych › Przelom.pl – portal ziemi chrzanowskiej, przelom.pl [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ ucho, Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 12 października 2022 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ oko, Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 18 maja 2023 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ Wiadomosc o zyciu i pismach Jana Kochanowskiego – Google Livres, books.google.com [dostęp 2017-11-24].
- ↑ Stanisław Westfal, Rzecz o polszczyźnie, Londyn 1956.
- ↑ ręka, Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 26 maja 2023 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Blog profesora Jerzego Bralczyka. 11 maja 2011. [zarchiwizowane z tego adresu (3 maja 2013)].