Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941)
Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941[1] – system policyjno-wojskowej administracji sowieckiej na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej zajętym w wyniku agresji zbrojnej przeciwko Polsce podjętej przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w dniu 17 września 1939 oraz po podziale terytorium RP w wyniku niemiecko-radzieckiego traktatu o granicach i przyjaźni z dnia 28 września 1939, będącego nawiązaniem do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939.
W świetle prawa międzynarodowego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej okupowane i anektowane przez ZSRR, podobnie jak terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę, stanowiły nadal integralną część Rzeczypospolitej Polskiej[2].
Tymczasowa administracja
W następstwie niemieckiej i sowieckiej inwazji na Polskę we wrześniu 1939, terytorium Polski zostało podzielone między nazistowskie Niemcy i ZSRR. Oba reżimy były wrogo nastawione do polskiej kultury oraz polskiego społeczeństwa i miały na celu ich zniszczenie. Przed Operacją Barbarossa nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki prowadziły skoordynowane działania związane z ich polityką w Polsce, najbardziej widoczne w czterech konferencjach Gestapo-NKWD, gdzie omówione zostały plany walki z polskim ruchem oporu i przyszłych planów zniszczenia Polski.
W dniu 28 września 1939 roku, Związek Radziecki i Niemcy zmieniły tajne ustalenia z paktu Ribbentrop-Mołotow. Według tych ustaleń, często nazywanych jako IV rozbiór Polski, Granice zostały ustalone wzdłuż linii Pisa, Narwi, Bugu i Sanu, a tereny na zachód od tej linii zostały przeniesione do niemieckiej strefy wpływów, dając więcej terytorium Niemcom. Związek Radziecki przejął więc 52,1% terytorium Polski (około 200 000 km²), z ponad 13 700 000 osób. Elżbieta Trela-Mazur podaje następujące liczby: 38% Polaków (5,1 milionów), 37% Ukraińców, 14,5% Białorusinów, 8,4% Żydów, 0,9% Rosjan, 0,6% Niemców oraz 336 tys. uchodźców z terenów niemieckich.
W okresie między wkroczeniem Armii Czerwonej na wschodnie tereny polski a ich formalną aneksją do ZSRR (17 września – 2 listopada 1939) funkcjonowała na zajętych obszarach Polskich tymczasowa administracja na quasi-państwowych terytoriach tzw. „Zachodniej Białorusi” i „Zachodniej Ukrainie”.
Wschodnie tereny II RP – „Zachodnia Białoruś”
22 października 1939 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi utworzonego przez władze sowieckie. Kampania wyborcza i wybory odbywały się w atmosferze terroru. Głosować można było jedynie na wyznaczonych z góry kandydatów, a w komisjach zasiadali umundurowani funkcjonariusze NKWD. Według sfałszowanych wyników, frekwencja wyniosła 96,7%, a na kandydatów promowanych przez Sowietów oddano 90% głosów. Wyłonione w ten sposób Zgromadzenie Ludowe obradowało w dniach 28–30 października w Białymstoku pod hasłem śmierć białemu orłowi[3]. Zgromadzenie Ludowe wystąpiło z „prośbą” do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie Zachodniej Białorusi w skład Białoruskiej SRR. 2 listopada Rada Najwyższa ZSRR uchwaliła akceptację wniosku Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i przyłączyła ją do Białoruskiej SRR, a tym samym do ZSRR.
Jednocześnie 26 października 1939 roku ZSRR przekazał Wilno wraz z okręgiem Litwie, lecz po włączeniu Litwy 3 sierpnia 1940 r. również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR.
W skład „Zachodniej Białorusi” weszły polskie województwa: białostockie, nowogródzkie, poleskie, wileńskie i północno-wschodnie fragmenty warszawskiego. Tymczasową stolicą „Zachodniej Białorusi” został Białystok.
Wschodnie tereny II RP – „Zachodnia Ukraina”
22 października 1939 odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukrainy Zachodniej. a już 26-28 października 1939 – w gmachu Teatru Wielkiego obradowało Zgromadzenie Narodowe Ukrainy Zachodniej, które przegłosowało rezolucję w sprawie przyłączenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej SRR a tym samym do ZSRR. Również i ten wniosek Rada Najwyższa ZSRR „zaakceptowała” 1 listopada 1939.
W skład „Zachodniej Ukrainy” weszły polskie województwa: tarnopolskiego, stanisławowskiego, wołyńskiego, wschodnia część lwowskiego z samym Lwowem – który też został tymczasową stolica „Zachodniej Ukrainy”.
W składzie ZSRR
Wcielenie południowo-wschodnich terenów II Rzeczypospolitej było jednostronnym aktem aneksji i do 1945 nie zostało międzynarodowo uznane. Początkowo sowiecka okupacja zyskała poparcie wśród niektórych mniejszości narodowych, którzy uważali politykę II RP za nacjonalistyczną. Znaczna część ludności ukraińskiej początkowo z zadowoleniem przyjęła próby zjednoczenia z resztą Ukrainy.
W latach 1939–1941 Sowieci aresztowali i więzili około 500 000 Polaków, w tym byłych urzędników, oficerów i naturalnych „wrogów ludu”, jak duchownych. Było to około 10% wszystkich dorosłych mężczyzn. Sowieci również wymordowali około 65 000 Polaków.
W jednym planowym mordzie NKWD wykonywało wyroki śmierci na 21 768 Polakach, a wśród nich na politykach, urzędnikach rządowych, intelektualistach oraz na 14 471 polskich oficerach. 4254 ofiary tego mordu zostały odkryte w lesie katyńskim w 1943 roku przez Niemców, którzy następnie zgłosili sprawę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, w celu neutralnego zbadania zwłok i potwierdzenia sowieckiej winy.
Po dokonaniu inwazji na Polskę Związek Radziecki przestał uznawać państwo polskie i nie uznał polskich więźniów wojskowych jako jeńców wojennych, ale jako rebeliantów przeciwko nowemu rządowi Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi.
Zobacz też
- grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej
- okupacja niemiecka w Polsce 1939-1945
- Ober-Ost (1939)
- Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946
- ↑ okupacja sowiecka ziem polskich. Encyklopedia PWN
- ↑ Michał Gnatowski, Dokumenty o stosunku sowieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodległościowej na północno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 1943-1944, w: Studia Podlaskie, t. V, 1995, s. 216.
- ↑ Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. VII, s. 198-204.
Bibliografia
- Zmowa: IV rozbiór Polski. Wstęp i oprac. Andrzej L. Szcześniak. Warszawa: ALFA, 1990.