Ostatnie dni Herkulanum (poemat)
Ostatnie dni Herkulanum – poemat epicki autorstwa angielskiego romantycznego poety, powieściopisarza i dramaturga Edwina Atherstone’a[1]. Stanowi poetycką wizję zniszczenia rzymskiego miasta przez wybuch Wezuwiusza w 79 roku naszej ery.
Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]
Poemat o zniszczeniu Herkulanum został wydany w jednym tomie z innym dziełem, zatytułowanym Abradates i Panthea w 1821 roku w Londynie, nakładem oficyny Baldwin, Cradock and Joy[2]. Poemat Atherstone’a o Herkulanum liczy około dwóch tysięcy wersów[3].
Forma[edytuj | edytuj kod]
Omawiany poemat został napisany wierszem białym (blank verse)[4], czyli nierymowanym pentametrem jambicznym[5], to znaczy zasadniczo dziesięciozgłoskowcem, w którym akcenty padają na parzyste sylaby wersu. Ten rodzaj wiersza sprawdził się w literaturze angielskiej jako tworzywo zarówno monologów dramatycznych teatru elżbietańskiego, jak i wielkiej epiki. Białym wierszem posługiwali się między innymi dramaturdzy Thomas Kyd, Christopher Marlowe i William Szekspir. Blank verse (albo bardziej po polsku blankwers) był wynalazkiem szesnastowiecznego poety Henry’ego Howarda, hrabiego Surrey[5].
Poeta ten zastosował nierymowany pentametr jambiczny w swoich tłumaczeniach fragmentów Eneidy Wergiliusza[5]. Zapewne zamierzał przełożyć całość eposu, jednak został ścięty z rozkazu króla Henryka VIII Tudora. Kolejnym poetą epickim, który sięgnął po wiersz biały, był John Milton[6].
Użył on blankwersu w swoim niewątpliwym arcydziele, Raju utraconym[5], opowiadającym historię buntu aniołów, stworzenia świata i człowieka, jak też traktującym o grzechu pierworodnym i wygnaniu pierwszych rodziców z rajskiego ogrodu. Epos Miltona stał się punktem odniesienia dla wszystkich późniejszych angielskich poetów epickich, w tym także dla Edwina Atherstone’a. W czasach romantyzmu wierszem białym posłużył się John Keats w nieukończonym utworze Hyperion[5]. Tego formatu użył też w eposie historycznym Król Alfred John Fitchett[7], utworze liczącym ponad 131 tysięcy wersów. Innym epickim zastosowaniem blank verse'u jest Pierścień i księga Roberta Browninga, składający się z typowych dla tego poety monologów dramatycznych. Utwór ten został wydany w latach 1868–1869 i w związku z tym nie mógł być źródłem inspiracji dla Atherstone’a, który w 1868 opublikował ostatnią poprawioną wersję Upadku Niniwy[8]. Atherstone urozmaicał tok wiersza poprzez zastosowanie wyrazistych przerzutni.
W innym miejscu poeta dzieli zdanie pomiędzy trzy wersy: One man/Alone survived to tell the tale and die/A maniac. W niektórych miejscach poeta zastosował aliterację, czyli zestawianie słów rozpoczynających się tą samą literą/głoską[9]. W następującym fragmencie można zaobserwować użycie wyrazów z literami s i d na początku: Fast came again the shades of utter dark:/So suddenly they came, that those abroad/Scarce found their doors. Dismay sunk deep in all--/Direful forebodings--shapeless horrors rack/Their frenzied souls.
Treść[edytuj | edytuj kod]
Poemat Atherstone’a opowiada o jednej z największych katastrof epoki starożytnej, zniszczeniu miast Pompeje i Herkulanum przez wybuch Wezuwiusza w roku 79 naszej ery. Był to pierwszy tak wielki kataklizm naturalny opisany przez historyków. Relację o zagładzie przekazał potomnym Pliniusz Młodszy[10]. Na jego relacji oparł swoją poetycką wizję Atherstone[4]. Utwór rozpoczyna się opisem atmosfery panującej w mieście przed katastrofą. Poeta przedstawia między innymi instynktowne zachowania zaniepokojonych zwierząt, psów i ptaków.
Poeta wychodzi od opisu miasta w godzinach poprzedzających katastrofę, następnie przedstawia pierwsze jej oznaki, siarczane wyziewy z Wezuwiusza i odgłosy podziemnych wstrząsów, przypominające hurgot kół wielu rydwanów pełnym rozpędzie, albo szum powodzi. Atherstone na zmianę rzeczowo opisuje przejawy aktywności uśpionego dotąd wulkanu i reakcje ludzi na te zjawiska. Przedstawia strach mieszkańców i ich troskę o najbliższych. Najbardziej drastycznym obrazem jest opis skazańców uwięzionych w lochu i przykutych łańcuchami do posadzki, pozostawionych własnemu losowi przez strażników, którzy ratowali życie. Bardziej szczegółowo autor przedstawia los skazanego na pobyt w lochu żołnierza[4]. Był on wdowcem i samotnym ojcem, człowiekiem uczciwym, ale za jakiś śmiały czyn został osadzony w więzieniu. Chłopiec, którego matka zmarła przy porodzie, stał się dla niego jedyną radością i odwiedzał go w więzieniu. Znalazł się tam również w momencie wybuchu Wezuwiusza. Poeta opisuje, jak ojciec przytula ciało dziecka, które zginęło wcześniej i zrozpaczony bez strachu czeka na śmierć.
Herbert F. Tucker, autor monografii o epickiej poezji brytyjskiej XIX wieku, podkreśla, że Atherstone stosuje beznamiętny sposób narracji, a jego celem jest osiągnięcie maksymalnego efektu oddziaływania na odbiorcę bez bezpośredniego apelowania do jego uczuć[4]. Porównuje przy tym pisarską technikę Atherstone’a do narracji Ernesta Hemingwaya. Pisarz ten znany był z oszczędnego stylu i lapidarnych sformułowań[11].
Wymowa utworu[edytuj | edytuj kod]
Poemat Ostatnie dni Herkulanum wpisuje się w serię utworów połączonych wspólnym motywem Vanitas, czyli zadumy nad kruchością życia ludzkiego, nietrwałością dzieł ludzkich i bezradności człowieka wobec sił przyrody. Podobny w wymowie jest Poemat o zagładzie Lizbony Woltera[12], poświęcony trzęsieniu ziemi, które zniszczyło portugalską stolicę w 1755 roku[13].
Znaczenie utworu[edytuj | edytuj kod]
Poemat Ostatnie dni Herkulanum jest ważny nie tylko jako debiut Edwina Atherstone’a[14], ale także jako zapowiedź jego największego dzieła, epopei Upadek Niniwy[4]. Niektóre sformułowania poematu Ostatnie dni Herkulanum zapowiadają akapity z Upadku Niniwy[8]. Końcowe partie obu dzieł uwidaczniają wyraźne podobieństwa. Wspólnym motywem jest tu pusta, płaska przestrzeń, na której wcześniej rozciągało się miasto, spalona ogniem, zwęglona i całkowicie jałowa. Wizja przedstawiona przez poetę jest zapewne wytworem jego fantazji, choć w piśmiennictwie angielskim istniały opisy wielkiego pożaru Londynu, między innymi przekaz Samuela Pepysa[15].
W obu przypadkach wielkie i piękne miasto ulega zagładzie wskutek działania potężnych sił natury, być może z nakazu Boga albo bogów. Dominującym żywiołem jest ogień, który niszczy wszystko tak, że nie zostaje żaden ślad dla potomnych. Występuje także potężne trzęsienie ziemi. W Upadku Niniwy poeta ewidentnie korzysta z rozwiązań wypracowanych przez siebie w Ostatnich dniach Herkulanum. Herbert F. Tucker pisze wprost, że Atherstone przećwiczył technikę epicką na poemacie o zagładzie Herkulanum[4]. Mieszkańców Niniwy spotyka taki sam los jak obywateli Herkulanum. Tytuł poematu kojarzy się z tytułem powieści Edwarda Bulwer-Lyttona[16] Ostatnie dni Pompei. Oba dzieła łączy wspólny temat, zagłada Pompei i Herkulanum na skutek erupcji wulkanu. Powieść, między innymi dzięki ekranizacji, jest o wiele lepiej znana. Poemat Atherstone’a jest jednak wcześniejszy (1821) od prozy Bulwer-Lyttona (1834). Niewykluczone jest więc, że Bulwer-Lytton znał poemat Atherstone’a i się nim zainspirował. Za bezpośrednie źródło inspiracji dla Bulwer-Lyttona uważa się jednak przede wszystkim obraz rosyjskiego malarza Karła Briułłowa Ostatni dzień Pompei, namalowany w latach 1827-1833[17]. Ponieważ dzieła prozatorskie znajdują szerszy oddźwięk wśród czytelników, powieść Bulwer-Lyttona jest w dalszym ciągu wydawana, natomiast poemat Atherstone’a uległ zapomnieniu.
Opinia krytyki[edytuj | edytuj kod]
Poemat Ostatnie dni Herulanum już w 1821 roku doczekał się recenzji w prestiżowym piśmie literackim The London Magazine[18]. Recenzent w konkluzji swojej oceny użył sformułowania: „There are passages in his volume of great simplicity, and great strenght."
Fragment poematu został wykorzystany przez Ebenezera Portera w podręczniku wymowy i recytacji The Rhetorical Reader: Consisting of Instructions for Regulating the Voice[19]. Ten sam fragment został użyty w innym kompendium dykcji, Principles of elocution Williama Grahama[20].
Obraz[edytuj | edytuj kod]
Przyjacielem Edwina Atherstone’a był malarz John Martin (1789-1854)[21]. Dzielił on z poetą zamiłowanie do apokaliptycznych wizji. Obaj czerpali z tych samych źródeł, historii starożytnej i Biblii[22]. Zainspirowany poematem przyjaciela, namalował w 1822 roku olejny obraz The Destruction of Pompeii and Herculaneum (Zniszczenie Pompei i Herkulanum).
Obraz przedstawia szeroką panoramę z Wezuwiuszem na dalszym planie i przytłaczającymi pióropuszami wulkanicznego pyłu opadającymi na ziemię. Na pierwszymi planie widać drobne sylwetki ludzi uciekających przed deszczem popiołu. Widać między innymi legionistów, którzy dla osłony unoszą w górę okrągłe tarcze. Malowidło przypomina inne płótno Martina, zatytułowane Zagłada Sodomy i Gomory, z 1854 roku[23].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Edwin Atherstone (1788–1872). bartleby.com. [dostęp 2016-09-30]. (ang.).
- ↑ The Last Days of Herculaneum; and Abradates and Panthea. Poems by Edwin Atherstone. books.google.pl. [dostęp 2016-10-16]. (ang.).
- ↑ Herculaneum. naplesldm.com. [dostęp 2016-10-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Herbert F. Tucker: Epic. Britain's Heroic Muse 1790-1910. Oxford: Oxford University Press, 2008, s. 256-261. ISBN 978-0-19-923298-7.
- ↑ a b c d e blank verse, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-09-30] (ang.).
- ↑ Przemysław Mroczkowski: Historia literatury angielskiej. Zarys. Wrocław: Ossolineum, 1981, s. 244. ISBN 83-04-00784-3.
- ↑ Herbert F. Tucker: Epic. Britain's Heroic Muse 1790-1910. Oxford: Oxford University Press, 2008, s. 321. ISBN 978-0-19-923298-7.
- ↑ a b Herbert F. Tucker: Epic. Britain's Heroic Muse 1790-1910. Oxford: Oxford University Press, 2008, s. 258. ISBN 978-0-19-923298-7.
- ↑ alliteration, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-09-30] (ang.).
- ↑ Pliny the Younger, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-09-30] (ang.).
- ↑ mk: Ernest Hemingway – reżyser własnego życia. polskieradio.pl. [dostęp 2016-10-01]. (pol.).
- ↑ Wolter, Poemat o zagładzie Lizbony, tłum. A. Wołowski, „Literatura na Świecie” 1979, nr 4.
- ↑ Sebastian Duda: Jak Lizbona legła w gruzach. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2016-10-01]. (pol.).
- ↑ Arthur Henry Bullen: Atherstone, Edwin. W: Dictionary of National Biography. T. 2. Smith, Elder & Co, 1885. (ang.).
- ↑ Adam Leszczyński: Tak spłonął Londyn. wyborcza.pl. [dostęp 2016-10-16]. (pol.).
- ↑ sir Edward G. D. Bulwer-Lytton: A Brief Biography. victorianweb.org. [dostęp 2016-09-30]. (ang.).
- ↑ „The Last Day of Pompeii” by Russian artist Karl Briullov. todiscoverrussia.com. [dostęp 2016-09-30]. (ang.).
- ↑ Atherstone's The Last Days of Herculaneum &c., The London Magazine, Vol. III, January to June, 1821, s. 379-383.
- ↑ Ebenezer Porter: The Rhetorical Reader: Consisting of Instructions for Regulating the Voice, with Rhetorical Notation, Iillustating Inflection, Emphasis and Modulation, and a Course of Rhetorical Exercises. Designed for the Use of Academic and High-Schools. Fifth Edition, with an Appendix. Andover: Flagg, Gould and Newman, 1833, s. 232.
- ↑ William Graham: Principles of Elocution in which the Subjects od Articulation, Inflexion, Modulation, And the Measure of Speech, Are Familiarly Explained; To Which is Added a Selection of Pieces in the Various Styles of Reading, Recitation, Oratory &c. Second Edition. Edinburgh: William and Robert Chambers, 1837, s. 355.
- ↑ Victoria C. Gardner Coates, Kenneth D. S. Lapatin, Jon L. Seydl,: The Last Days of Pompeii: Decadence, Apocalypse, Resurrection. Los Angeles: J. Paul Getty Trust, 2012, s. 132.
- ↑ Atherstone, Edwin, w: British Poetry of the later Eighteenth and Earlier Nineteenth Centuries. web.archive.org. [dostęp 2017-06-19]. (ang.).
- ↑ John Martin: The Destruction of Sodom and Gomorrah. artmagick.com. [dostęp 2016-10-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-19)]. (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- The Last Days of Herculaneum and Abradates and Panthea. Poems by Edwin Atherstone. Printed for Baldwin, Cradock and Joy, London 1821.