Partia (kraina)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Partia

Partia, gr. Παρθία, Παρθυαία, Παρθυηνή, stp. Parthawa – kraina historyczna starożytnego Iranu, położona w dzisiejszym północno-wschodnim Iranie i Turkmenistanie, na południowy wschód od Morza Kaspijskiego.

Nazwa „Partia” pochodzi od Partów, którzy wraz z Persami i Medami należeli do zachodnich ludów irańskich. Na północnym zachodzie granicą regionu były góry Elburs, a na zachodzie Bramy Kaspijskie. Poza tym terytorium Partii w czasach Achemenidów jest trudne do określenia, musiało ono jednak obejmować basen Wielkiej Pustyni Słonej. Podczas panowania Arsakidów Partia rozciągała się prawdopodobnie aż do dzisiejszego Gonabadu i Birdżandu. Na wschodzie jej granica biegła obok lub wzdłuż dolnego biegu Hari Rod, w pobliżu dzisiejszej granicy z Afganistanem[1][2][3]. Na zachodzie Partia graniczyła z Medią, na północnym zachodzie z Hyrkanią, a na wschodzie z Margianą i Arią. Wąskie doliny pomiędzy górami i pas lądu na północ od Kopet-dag, nawadniane w sposób naturalny lub sztuczny przez górskie strumienie lub rzekę Atrek, były żyzne. Poza tym Partia była pokryta przez lasy i zarośla, poprzecinana wzgórzami i górami, po części pustynna i raczej pozbawiona zasobów naturalnych. Przebiegała przez nią północna odnoga szlaku jedwabnego i stanowiła ona pomost dla wymiany pomiędzy Mezopotamią i zachodnim Iranem a Azją Środkową, a także miejsce kontaktu pomiędzy jej osiadłą populacją a koczownikami i półkoczownikami północnych stepów i stąd brało się „wielkie historyczne znaczenie tego względnie małego kraju”[4].

Być może pierwsza wzmianka o Partii znajduje się w źródłach asyryjskich, które ok. 676 p.n.e. wymieniają kraj Partukku[5]. Według Herodota: „Jest w Azji równina, zamknięta zewsząd górami, a w tych górach jest pięć rozpadlin. Równina ta należała niegdyś do Chorasmiów [tj. mieszkańców Chorezmu], leżąc na pograniczu ich własnego kraju i krajów Hyrkaniów, Partów, Sarangów [tj. mieszkańców Drangiany] i Tamanajów"[6]. Ten fragment stał się podstawą do sformułowania przez Josefa Markwarta tezy o istnieniu „Wielkiego Chorezmu” – związku wyżej wymienionych plemion irańskich, która nadal jest przedmiotem dyskusji. U Herodota znajdujemy także dwa inne świadectwa powiązań Partów z ludami wschodnioirańskimi. Według niego Partia, Chorezm, Sogdiana i Aria tworzyły jedną satrapię[7]. Ponadto w armii Kserksesa I (486–465 p.n.e.) Partowie i Chorezmijczycy mieli walczyć razem pod dowództwem Artabazosa[2][8]. Według Ktezjasza Partia została podporządkowana Medii, pomimo że w walce o niezależność uciekła się do pomocy Saków. Kiedy Cyrus (559–529 p.n.e.) walczył z Astyagesem (585–550 p.n.e.), wojska z Partii i Hyrkanii jako pierwsze przeszły na jego stronę. Cyrus opanował obie te krainy w latach 549–548 p.n.e. Generalnie źródła antyczne wiążą ze sobą Partię i Hyrkanię, które w okresie achemenidzkim i co najmniej do końca panowania Seleukidów stanowiły jedną satrapię. Prawdopodobnie istniała „wielka" satrapia Partii, obejmująca Partię i Hyrkanię, i mniejsza satrapia Partii właściwej. Za panowania Cyrusa satrapą Partii i Hyrkanii był Hystaspes, ojciec Dariusza I (521–486 p.n.e.). W Partii miały leżeć dwa ważne miasta, Wiszpauzati i Patigrabana, jednak nie znamy ich położenia. Zważywszy na jego znaczenie za Arsakidów, stolicą Partii mogło być już wtedy późniejsze hellenistyczne Hekatompylos (najprawdopodobniej dzis. Szahr-e Ghumes)[9][3]. W roku 521 p.n.e. mieszkańcy satrapii poparli bunt Fraortesa z Medii, który wywodził swoje pochodzenie od Kyaksaresa (ok. 625 – ok. 585 p.n.e.), i Hystaspes stłumił rebelię po zwycięstwie w dwóch bitwach[10][2]. Wydaje się, że w późniejszym okresie Partia nie buntowała się przeciwko Achemenidom. Występuje ona jako odrębna prowincja imperium zarówno w inskrypcji z Behistun, jak i w innych inskrypcjach Dariusza i Kserksesa. Na reliefie z apadany Persepolis delegacja z Partii składa trybut w formie naczyń i dwugarbnego wielbłąda[11][8].

Achemenidzka część historii Partii dobiegła końca kiedy jej satrapa Fratafernes poddał się Aleksandrowi (336–323 p.n.e.) latem 330 roku p.n.e., tuż po śmierci Dariusza III (336–330 p.n.e.). Jakiś czas później Aleksander przywrócił go na jego stanowisko, Fratafernes utracił je jednak ponownie w roku 320 p.n.e., kiedy został zastąpiony przez Macedończyka Filipa. Ten zginął w roku 317 p.n.e., zabity przez satrapę Medii Pejtona, wkrótce jednak wypartego z Partii przez wrogą mu koalicję satrapów. W roku 315 p.n.e. Antygon Jednooki (zm. 301 p.n.e.) mianował swojego dowódcę Nikanora satrapą Medii i strategiem tzw. Górnych Satrapii, w skład których wchodziła Partia. Nikanor został pokonany przez Seleukosa (312/311 p.n.e. – 281 p.n.e.) w roku 312/311 p.n.e. i ostatecznie w wyniku wojen diadochów Partia przypadła Seleukidom. Utracili ją oni kiedy ok. roku 245 p.n.e. przeciwko ich władzy zbuntował się namiestnik Partii i Hyrkanii Andragoras[12].

W III wieku p.n.e. Partia była przedmiotem powtarzających się najazdów koczowniczych Aparnów, należących do federacji Dahów. Ich wódz, Arsakes (247 – ok. 217 – 214 p.n.e.), podbił pograniczny region Astauene i w roku 247 p.n.e. koronował się na króla w mieście Asaak. Następnie wykorzystując secesję Andragorasa Arsakes ok. roku 238 p.n.e. dokonał inwazji Partii, ustanawiając tam swoją władzę. Dwie ekspedycje Seleukidów – Seleukosa II (245–226 p.n.e.) ok. roku 230 p.n.e. i Antiocha III (223–187 p.n.e.) w roku 209 p.n.e. zakończyły się niepowodzeniem, i Partia pozostała w rękach Aparnów. Zasymilowali się oni z osiadła ludnością Partii do tego stopnia, że stali się znani jako Partowie. Partia odgrywała początkowo ogromną rolę w państwie Arsakidów – to w niej znajdowały się ich pierwsze rezydencje królewskie, takie jak Nisa (identyfikowana często ze stanowiskiem archeologicznym nieopodal Aszchabadu) i Hekatompylos (najprawdopodobniej Szahr-e Ghumes). Jej znaczenie spadło jednak wraz z rozszerzaniem się państwa Partów na zachód. W I w. p.n.e. nową rezydencja zimową stał się Ktezyfon, a letnią Ekbatana, zaś Hekatompylos zostało w większości opuszczone. W czasach Sasanidzkich Partia była znana pod nazwą „Abarszahr” – „Kraj Aparnów”, i wchodziła w skład wielkiej satrapii Chorasanu, która była rządzona z Marwu. Od IV wieku n.e. była ona przedmiotem najazdów koczowniczych Czolów i Kidarytów, a następnie Heftalitów. To właśnie w Marwie zginął ostatni władca z dynastii Sasanidów, Jazdgird III (632–651), a wraz z jego śmiercią dobiegła końca historia starożytnej Partii[13][2].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Ilya Gershewitsch (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume II. The Median and Achaemenian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1985, s. 47. ISBN 0-521-20091-2.; Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983, s. 24–25. ISBN 0-521-20092-X.
  2. ↑ a b c d C.J. Brunner: IRAN v. PEOPLES OF IRAN (2) Pre-Islamic. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2011-07-03]. (ang.).
  3. ↑ a b Bruno Jacobs: ACHAEMENID SATRAPIES. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2011-07-03]. (ang.).
  4. ↑ Josef Wiesehöfer: Parthia. Brill's New Pauly. [dostęp 2011-07-16]. (ang.).
  5. ↑ Gershewitsch, ss. 103–104
  6. ↑ Za: Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978, s. 67.
  7. ↑ Gershewitsch, ss. 131–132
  8. ↑ a b Trevor Bryce (ed.): The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia. Routledge, 2009, s. 530. ISBN 0-203-87550-8.
  9. ↑ Yarshater, s. 24; Bogdan Składanek: Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2004, s. 21, 82, 98. ISBN 83-88238-09-4.
  10. ↑ Składanek, s. 109
  11. ↑ Składanek, ss. 140–141, 144–145
  12. ↑ Marek J. Olbrycht: Iran Starożytny. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2010, s. 123, 144–145, 147, 162. ISBN 978-83-04-05047-1.; Gershewitsch, s. 453
  13. ↑ Olbrycht, ss. 150, 152, 162–166, 203, 228; John Hansman. The Problems of Qūmis. „Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland”. 1968. s. 113–115, 131–132. ISSN 0035-869X. (ang.). ; Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983, s. 767–768. ISBN 978-0-521-24693-4.; C.E. Bosworth: Khurāsān. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume V. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 56. ISBN 90-04-07819-3.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • C.E. Bosworth: Khurāsān. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume V. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-07819-3.
  • Trevor Bryce (ed.): The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia. Routledge, 2009. ISBN 0-203-87550-8.
  • Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978.
  • Ilya Gershewitsch (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 2. The Median and Achaemenian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. ISBN 0-521-20091-2.
  • John Hansman. The Problems of Qūmis. „Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland”. 1968. ISSN 0035-869X. (ang.). 
  • Marek J. Olbrycht: Iran Starożytny. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1.
  • Bogdan Składanek: Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2004. ISBN 83-88238-09-4.
  • Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. ISBN 0-521-20092-X.
  • Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. ISBN 978-0-521-24693-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Partia_(kraina)&oldid=71103625”